Te iwi i te tai tokerau
I ngā wā o mua e noho ana a Ngāti Awa ki te tai tokerau, ki ngā rohe o Kaitāia, o Ahipara me te roto o Tāngonge (kua whakatahea ōna wai ināianei). I taua takiwā ngā ana kōiwi o te iwi.
Nō te wā atu i te tau 1600, whai muri i ngā pakanga ki a Ngāti Whātua me Ngāpuhi, ka heke a Ngāti Awa ki te tonga. E rua ngā hekenga. Nā Tītahi tētahi wāhanga o te iwi i ārahi mā te tai hauāuru kia tae ki Waitara i Taranaki. I a rātou ka heke haere, ka whakatūtū pā a Tītahi ki Tāmaki-makau-rau, ko tētahi o aua pā i tū ki Maungakiekie (One Tree Hill). Ko tētahi atu heke nā Kauri i ārahi mā te tai rāwhiti kia tae ki Tauranga. Ko tētahi peka o tēnei heke ka haere tonu kia tae ki Whakatāne, ka hono atu ki Te-Tini-o-Awa. Kitea tonuhia ai ngā uri o Kauri rāua ko Tītahi kei ngā hapū o Ngāti Awa i ēnei rā.
Ahakoa i mahue i a rātou ngā rohe o te raki, kei te pakari tonu ngā hononga a Ngāti Awa ki ngā iwi o te tai tokerau, arā, ki a Ngāi Takoto rātou ko Te Aupōuri, ko Te Rarawa, ko Ngāti Wai.
Te rohe o te iwi
E tohu ana te pepeha nei ki te whānui o te rohe o Ngāti Awa me ngā wāhi nui, inā:
Ngā mate i Kōhī me tangi mai i Kawerau;
Ngā mate i Kawerau me tangi atu i Kōhī.
Ko Muriwai te tuahine a Toroa, te rangatira o te waka a Mataatua. I te toremitanga o ana tamariki e rua, ka whakatakotoria e Muriwai tōna rāhui. Nā ngā iwi kei tēnā taha, kei tēnā taha o Whakatāne i whakawhānui ake i te rāhui kia toro ‘mai i ngā kurī a Whārei ki Tihirau’, me kī, mai i te takiwā o Katikati i te uru, ki Whangaparāoa kei te rāwhiti, koinei te rohe pōtae o ngā iwi o Mataatua.
He wā anō ka rongohia te mana o Ngāti Awa ki Te Moana-a-Toitehuatahi, mai i Pongakawa ki te uru, ki Ōhiwa kei te rāwhiti, toro whakauta ki Matahina, Maungawhakamana, Pokohu, kia huri taiāwhio anō ki Pongakawa. Ka iri te mana o Ngāti Awa ki ngā moutere o Mōtītī, o Rūrima, o Moutohorā me Whakaari.
Tū whakahirahira ana ngā maunga o te rohe o Ngāti Awa, a Te Rae ki Kōhī, a Te Tiringa, a Whakapau-kōrero, a Ōtipa me Pūtauaki. I ngā wā o mua ko ngā huarahi nui mō te iwi ko ngā repo me ngā awa e toru, a Tarawera, a Rangitāiki me Whakatāne. I noho anō ēnei wai hei wāhi whakamarumaru mō ngā hapū.
I roto i ngā rau tau, pakanga ai a Ngāti Awa mō tōna rohe whenua. Ka whawhai tonu a Ngāti Awa ki ngā iwi noho tata, ahakoa te mea he rite ā rātou kōrero tuku iho, ko ō rātou tīpuna ērā ko ngā tīpuna o Ngāti Awa.
