Kōrero: Ngāti Apa

Whārangi 2. Te tuakiri o Ngāti Apa

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Taka rawa ki te rau tau 1800, kāore anō a Ngāti Apa kia tū hei iwi motuhake. I ngā rā o mua, noho tahi ai ngā uri o Apa-hāpai-taketake ki raro i te mana o iwi kē, o hapū kē, ki ngā takiwā o Ngā Wairiki, o Rangitīkei.

Ngā whakaekenga mai i te raki

Nō te takiwā o te rau tau 1800, ka whakaeke mai ngā iwi mau pū o te raki ki te muru whenua, ki te apo rawa. Mai i ngā tau tōmua o te tekau tau atu i 1820, ka tau te noho o Ngāti Toa rātou ko Ngāti Raukawa, ko Te Āti Awa, ko wai atu nō Taranaki, ki te rohe o Kapiti. Nō te taenga mai o ēnei iwi, ka tīmata ngā riri i waenganui i ngā iwi ki te pito tonga o Te Ika-a-Māui, arā, ngā iwi manene ki ngā iwi kua roa kē ki aua rohe.

Te riri ki Kōhurupō

Nā ngā riri i waenganui i a Ngā Wairiki me Whanganui, ka puea ake a Ngāti Apa hei iwi. I te tau 1836 i whakaekehia te pā o Kōhurupō e ngā iwi o Whanganui. I tata horo te pā, heoi nō te patunga o Takarangi Atua, te rangatira o Whanganui, ka puta a Ngā Wairiki ki waho. He rangatira nui a Takarangi Atua, ka māharahara a Ngā Wairiki, kei hoki mai ngā iwi o Whanganui me ā rātou haumi ki te whakamate i a rātou. I konei, ka tahuri a Ngā Wairiki ki te whai haumi i ngā iwi o Rangitīkei. Ka tau te kōrero kia whakakotahi ngā hapū ki Parewanui, ki te taha raki o te awa o Rangitīkei, ki reira tatari ai i te hoariri. Ka tautoko mai a Ngāti Raukawa - e noho mai rā i tō rātou pā i Poutū, kei te taha tonga o te awa. He kāinga a Te Awahou kei te taha tonga o te awa, i kō atu o Poutū. Ka puea ake te tuakiri o Ngāti Apa i tēnei āhuatanga.

Te aro nui a te Pākehā ki a Ngāti Apa

I te marama o Mei 1840, ka mauria te Tiriti o Waitangi ki Tāwhirihoe, he kāinga kei te pūaha o te awa o Rangitīkei. Tokotoru ngā rangatira o Rangitīkei i haina, ko Te Hākeke, ko Mohi Mahi, ko Taumaru. E ai ki te mihinare a Hēnare Wiremu, nō Ngāti Apa ngā tāngata nei. I te tekau tau atu i 1840, ka tīmata te mahi a ngā mihinare, a John Mason rāua ko Te Teira (Richard Taylor) ki waenganui i ngā iwi o Whanganui me Rangitīkei, E ai ki ā rāua tuhinga, ko Ngāti Apa te iwi i noho ki ngā kāinga o Parewanui me Te Awahou. Hei ngā tau tōmuri o te tekau tau atu i 1840, i ngā whiriwhiringa mō te hoko i ngā whenua o Rangitīkei-Turakina, ka whakahuatia te kōrero e te māngai o te kāwanatanga, e Te Mākarini, arā, ko ngā tāngata katoa e noho ana ki ngā takiwā o Ngā Wairiki me Rangitīkei, nō te iwi o Ngāti Apa.

I roto i ngā tau e 13 – atu i te wā o te pakanga ki Kōhurupō, taka iho ki te hoko whenua o Rangitīkei–Turakina – kua tū kē a Ngāti Apa hei iwi motuhake.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Grant Huwyler, 'Ngāti Apa - Te tuakiri o Ngāti Apa', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/ngati-apa/page-2 (accessed 25 April 2024)

He kōrero nā Grant Huwyler, i tāngia i te 8 Feb 2005, updated 1 Mar 2017