Kōrero: Ngāi Māori hākinakina

Whārangi 3. Te Māori me ngā hākinakina mai i te mutunga o te rautau 1900

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Hahaupōro

Ka momoho tonu te tū a te Māori ki te tākaro hahaupōro. I te tau 1992 ka toa te tīma o Aotearoa i te Ipu Eisenhower. Tokorua ngā Māori o te kapa, ko Phil Tataurangi rāua ko Michael Campbell. I roto i te taumāhekeheke takitahi, ka tuatahi a Tataurangi, ā, ka tuarua a Campbell. I te tau 2005 ka toa a Campbell i te whakataetae US Open.

Ko Frances Taumata (ko Pere tōna ingoa whānau) o Te Aitanga-a-Māhaki me Rongowhakaata te toa wahine o te motu i te tau 1970, ā, he kanohi ia nō Aotearoa. I te tau 2012 ka whiwhi a Kate Chadwick i te tohu toa mō te wāhanga wāhine o te Whakataetae Hauhaupōro Māori. I ngā tau o 2000, ko Leanne Baker tētahi o ngā kaitākaro tēnehi wāhine toa o Aotearoa.

Kirikiti

Kia tae rā anō ki te tau 1990 kātahi ka uru tētahi Māori ki te kapa kirikiti o te motu, arā, ko Adam Parore o Ngāpuhi. Mai i taua wā he nui ngā Māori kua takaro mō Aotearoa, pērā i a Shane Bond o Ngāi Tahu. I te tau 2001 ka tākaro te tīma Māori ki ngā kapa o ngā moutere o Te Moananui-a-Kiwa. Ko ētahi toa o taua tīma ko Peter McGlashan o Ngāti Porou me te taitāhae 16 ōna tau, a Jesse Ryder.

Ko Maia Lewis te kāpene o Ngā Rarauhe Mā i te tekau tau 1990 me te tekau tau 2000. .

Tēnehi

I te tau 2006 ka whakanuia te huritau 80 o te Rōpū Tēnehi Māori o Aotearoa. Ko te mātanga, me te kaimahi kāwanatanga ō mua, ko Tāmati Reedy te kaumātua o te rōpū. Ko ētahi kaitākaro rongonui ko Ruia Morrison o Te Arawa me Ngāti Tūwharetoa. I tākaro ia i ngā tekau tau o 1950 me 1960. E whakaarotia ana e te tini koia tētahi o ngā kaitākaro toa o Aotearoa. He kaitākaro ngaio a Kelly Evernden (nō Ngāti Porou) i ngā tekau tau o 1980 me 1990 i tākaro hoki ki Wimbledon, ki ngā Taumāhekeheke o Te Ao me te whakataetae Australian Open. Mai i waenganui i te tekau tau 1990 ka tū mai ētahi atu kaitākaro pērā i a Rewa Harriman (ko Hudson tōna ingoa whānau) o Te Whakatōhea, i a Leanne Baker o Tainui me Shelley Stephens o Ngāpuhi. I toa rātou katoa i te whakataetae tēnehi o Aotearoa. I te tau 2007 ka toa a Mose Harvey o Ngāti Porou i te whakataetae mō te Hunga Tāne neke atu i te 70 tau te pakeke. Ko ngā toa o te whakataetae tēnehi Māori i te tau 2013 ko Paige Hourigan o Ngāti Tūwharetoa mō te wāhanga o ngā wāhine, ko Kyle Butters o Te Arawa me Ngāti Tūwharetoa mō te wāhanga o ngā tāne.

Netipōro

Mai i te mutunga o ngā tau 1950 ka kaha te tākaro a te Māori i te netipōro. I mua atu i te tau 1970, karangatia ai tēnei tākaro ko te poitūkohu mō te hunga wāhine. I te tau 1938 ka tohua ko Margaret Matangi (nō Te Āti Awa, Taranaki me Ngāti Mutunga) te kāpene tuatahi o te motu. He kaitākaro ā-motu a Mirth Te Moananui (nō Tainui) rāua ko Rīpeka Faulkner, ka whakaingoatia ki te rangapū rongonui mō ngā kaitākaro Māori. I te tau 2012 ka whiria te kaitākaro o mua, a Waimarama Taumaunu hei kaiako mō te kapa Rarauhe Hiriwa. Ko ētahi o ngā māreikura o tōna kapa ko Te Huinga Reo Selby-Rickit rāua ko Jody Brown (ko Te Huna tōna ingoa whānau). I taua tau hoki ka whakanuia te huritau 25 o te Whakataetae Netipōro Māori o Aotearoa.

Poiwhana

Ko Wynton Rufer te kaitākaro poiwhana rongonui o te iwi Māori. He mea whakaingoa koia hei kaitākaro o te rautau mō ngā huinga motu o Te Moananui-a-Kiwa. I tū ia hei kaitākaro ngaio ki Uropi, ā, i te tau 1982 ka tākaro ia mō ngā Ō Mā ki te whakataetae FIFA Ipu o te Ao.

I te tekau tau 1990 ka tākaro a Heremaia Ngata mō ngā Ō Mā. He tokomaha ngā kaitākaro uri Māori i tae ki te whakataetae FIFA Ipu o te Ao i te tau 2010: Ko Leo Bertos rātou ko Rory Fallon, ko Jeremy Christie, ko Winston Wiremu Reid.

Tokorima ngā mārohirohi Māori o te kapa poiwhana wāhine o Aotearoa i haere ki ngā taumāhekeheke o Te Ao: ko Amber Hearn (nō Ngāpuhi) rātou ko Kristy Hill (nō Te Arawa), ko Rebecca Smith (nō Ngāi Tahu), ko Abby Erceg (nō Ngāpuhi), ko Rebecca Rolls (nō Ngāti Porou).

Poitūkohu

Ko Pero Cameron (nō Ngāti Hine) rāua ko tōna tuahine a Jody Cameron i uru ki ngā kapa poitūkohu ā-motu. Ko Pero tonu te kāpene o ngā Pango Tāroa i tuawhā ki te whakataetae o te ao i te tau 2002. Koia hoki te kaitākaro i waho atu i te NBA i whiria ki te tīma o te whakataetae. Arā anō ngā tuāhine me ngā tēina o Pero kua tū ki ngā tīma teina o Aotearoa.

Ko ētahi atu toki Māori i te ao poitūkohu ko Paul Hēnare (nō Ngāti Kahungunu) rāua ko Paora Winitana (nō Ngāpuhi me Ngāti Kahungunu). He pīhopa hoki a Winitana nō te Hāhi Moromona, arā te Hāhi o Ihu Karaiti mō te Hunga Tapu o ngā rā o Muri Nei. He tino tata te hāhi ki te poitūkohu me te iwi Māori tonu. Ka mutu ko te Kura Hāhi Moromona i Kākaramea ki Kirikiriroa te kura i opeope i ngā tamariki Māori ki roto ki te poitūkohu. I te tau 2011 ka tū te kapa Māori ki te whakataetae mō te takiwā o Āhia me Te Moananui-a-Kiwa. I te tau 2013 ka tū tētahi tīma Māori ki te taumāhekeheke poitūkohu a ngā Tāngata Whenua o Amerika.

Poiuka

Kua roa te poiuka e mānawatia ana e te Māori. I te tau 2013 ko ngā toki Māori o ngā Tōkena Pango ko Ben Enoka (nō Ngāpuhi), ko Brad Rona (nō Te Āti Awa), ko Tyson Byrne (nō Ngāti Porou), ko Jarrad Martin (nō Te Āti Awa) me Nathan Nukunuku (nō Ngāti Porou).

Poipātū

Mai anō i te teku tau 1980 e haere ana te tātāwhāinga poipātū o Ngā Hau e Whā. Ko te tuatahi o ēnei i tū ki roto o Tainui ki Te Awamutu i te tau 1981. Ko Leilani Rorani te Māori rongonui rawa o te ao poipātū, ā, i wini i a ia te British Open i ngā tau 1999, 2000 hoki. I te Taumāhekeheke o Peretānia i te tau 2006 ka whiwhi a Shelley Kitchen i te hiriwa mō te wāhanga takirua, me te mētara rauwhero mō te wāhanga takitahi.

Whutupōro

I ngā tau mai i te tau ruamano ka kaha kitea te Māori i roto i te Kapa Ō Pango. I te tau 2010 ka whakanuia te huritau 100 o te kapa Ō Pango Māori. Ko Piri Weepu rāua ko Hosea Gear ētahi autaia Māori i tākaro mō ngā Ō Pango ki te Ipu o te Ao i te tau 2011. Inā te tokomaha o ngā wāhine Māori o ngā Rarauhe Pango,. E toru ngā Ipu o te Ao i whiwhi ai rātou i raro i tō rātou kapene i a Farah Palmer (nō Tainui me Ngāti Maniapoto).

I te tau 2013 ka nanaiore te kapa wāhine tokowhitu ki te kāuru o te rākau, ā, ka whiwhi i te taitara toa mō ngā kapa wāhine tokowhitu o te ao.

I te tau 2010 ka whai wāhi te tīma Māori ki te whakataetae Pā Whutupōro mō ngā iwi tāngata whenua o te ao.

Rīki

Ko Benji Marshall te toa whakaihuwaka i ngā tau o 2000, ā, he huhua ngā Māori o te kapa Kiwi. I te Ipu o te Ao mō te hunga wāhine ka hinga a Ahitereiria ki te kapa wāhine Māori. Nā konā ka uru ngā tīma o Aotearoa ki te whiringa toa, arā, ka tākaro te tīma Māori ki ngā Rarauhe Kiwi.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Basil Keane, 'Ngāi Māori hākinakina - Te Māori me ngā hākinakina mai i te mutunga o te rautau 1900', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/ngai-maori-hakinakina/page-3 (accessed 29 March 2024)

He kōrero nā Basil Keane, i tāngia i te 5 Sep 2013