Te Kīngitanga
I te tau 1858 ka whakatūria e ngā iwi o te motu te Kīngitanga Māori. Ko tōna kaupapa he whakakotahi i ngā iwi o te motu kia whai mana ai tō rātou kawe i ngā take nunui o te motu. Ko tētahi o ōna kaupapa he whakamutu i ngā hoko whenua. Heoi, ko tā Kāwana Thomas Gore Browne he akiaki i ngā hoko whenua ahakoa ngā whakahē a ngā rangatira. Nā ēnei ture hoko whenua ka pakaru mai te riri i te tau 1860 ki Taranaki, ā, i muri mai ki ētahi atu whaitua o te Ika-a-Māui.
Ngā whiu kōrero a Sewell
E ai ki te rōia, kaitōrangapū hoki o Waitaha a Henry Sewell, he ngoikore tonu te kawe a te kāwanatanga i ana haepapa mō te Māori. Kāti ka tautoko ia i te Hēkeretari Māori o mua, i a Fenton me te kaupapa o ngā rūnanga, tae atu ki te whakamanatanga o te Kīngitanga hei tauira mō te mana motuhake o te Māori, tōna tikanga kua oti te hoatu e te kāwanatanga ki a rātou.
Ngā rūnanga rohe
Hei tinei i ngā hūneinei me te Kīngitanga, ka whakahokia a Kerei ki te tūranga kāwana. I te tau 1861 ka takoto tana mahere ki te tuku i ētahi mana ki ngā iwi kei ngā rohe. Kātahi ka whakatūria ngā rohe Māori 20. Kei te ūpoko o ia rohe ko te kaikōmihana Pākehā. Kei raro i tōna awe ko ngā kaiwhakawā Pākehā me te rūnanga. Heoi kāore ngā rūnanga i angitu, ā, ka noho whakakeke tonu ngā iwi pēnei i a Taranaki, i a Waikato me Ngāti Maniapoto. Nā konei ka toro anō te riri i te tau 1863.
Ngā kura Māori
I te tau 1865 ka tīmata te minita Māori hou a Kānara Thomas Russell ki te turaki haere i ngā rūnanga. Ki a ia ‘ko te mahi a te kāwanatanga he whakakotahi mai i te Māori ki a mātou, arā, kia noho hei iwi kotahi’. Nā tana hēkeretari o raro nā William Rolleston ngā kura Māori i whakarite. He reo Pākehā katoa ēnei kura, i whanake tonu ki roto ki te rautau 1900. Ko tētahi painga o ēnei kura he tūhura i ngā āhuatanga o te ao hou ki ngā tamariki Māori.
Te whakaara ake i ngā rūnanga
Nō te tīmatanga o te Kōti Whenua Māori ka mutu te hoko whenua a te Tari Māori – ko āna mahi kē he whakariterite tonu i ngā hoko whenua Māori. Taka rawa ki te tau 1870 kua kore ngā whenua haumako a ētahi iwi, ā, ko ētahi atu kua momotu ki ngā wāhi tawhiti mai i te Pākehā. I te tekau tau o muri mai ka whakamātau te kāwanatanga a Julius Vogel ki te whakararata i te Māori ki ana kaupapa mahi.
Ko Te Mākarini te minita Māori mai i te tau 1869 tae noa ki tōna matenga i te tau 1876. Nāna i whakaara te pūnaha rūnanga o Kerei, arā te mahi tahi o ngā kaiwhakawā me ngā kaitātari Māori ki te taha o ngā iwi. E ai ki a ia, ‘mā tēnei huarahi ka whakapaipaitia tō rātou noho, ā, ka memeha noa ngā āhuatanga noho iwi ki waenganui i a rātou’.2 Heoi anō, kāore i whakamanaia e te kāwanatanga ngā rūnanga nā ngā iwi Māori anō i whakatū, ahakoa ngā tono a ngā rangatira kia aro atu te kāwanatanga. Nā reira, kāore i taea e te Māori te whakahaere i ā rātou hoko whenua, te pupuri rānei i aua whenua.
Te takakinotanga
I te tau 1890 ka whakatūria he kōmihana (e toru ngā māngai) hei whakatewhatewha me te tuku tohutohu ki te pānga o ngā ture ki runga i te Māori. Ko tētahi o ana mema i whakahē ki te tini o ngā tohutohu o ana hoa mema, arā, te māngai pāremata Māori, a Timi Kara. I whakahē ia ki ngā tūtohu a ōna hoa me te tuhi, ‘Kāore he whenua Māori i te Ika-a-Māui nei kāore anō kia pāngia e ngā ringa o te Tari Māori. Kei ēnei wāhi katoa ka rangona ngā amuamu mō ngā mahi tinihanga a te kāwanatanga, ā, ko te Māori anō te papa.’3
Te whakakore i te Tari Māori
I te tekau tau 1880 ka hoki te kāwanatanga ki tana ture ‘kotahi iwi’, ā, ka parea anō ngā whakaritenga tiaki i te Māori ki tahaki. Kotahi anake te mahi a te tari i whakawhānuitia, arā, te hoko whenua Māori. Nō te tau 1892 ka turakina rawatia te tari, ā, ka riro ōna kawenga mā te Tari Ture me te Kōti Whenua Māori e kawe. He hōtaka nunui mō te Māori i te tari hauora, me te tari mātauranga.
Ngā kaunihera Māori
Nā te Ture Kaunihera Māori 1900 ka waihangatia ngā kaunihera me ngā komiti marae i ngā rohe Māori. Ka mutu i ōrite ō rātou mana ki ērā o ngā kaunihera ā-rohe. I tētahi hui ki te pōwhiri i te Tiuka o Cornwall me tana hoa rangatira i te tau 1901, e 6,000 ngā Māori i noho ki tētahi pā ki te tūtanga whenua tonu o te kaunihera Māori. Puta noa i te rua wiki o tā rātou noho, kore rawa he tangata kotahi i pāngia e te mate, i poroheahea, i porohaurangi rānei. Heoi nā te kore whai huruhuru o ngā kaunihera Māori mai i te kāwanatanga ka ngoikore ōna whakahaere.
Ngā uaua o te taha Māori
Nā te mema pāremata o Waitaha nā William Rolleston i whakahē mārika ki te whakataunga o te tau 1892, arā, kia whakakorea te Tari Māori. Ko tāna meatanga tēnei i te Paremata, ‘E kīia ana kua oti katoa ngā raru mō te Māori, ā, kāore he take mō tētahi tari motuhake…Engari ka whakatau au i konei kātahi nei ka tīmata ngā raru a te Māori – he raru mā te atamai me ngā pukenga hōhonu anake hei kaupare. Ākuanei pea he pūkenga kāore i tino hiahiatia i mua.’4
Te whakaara anō i te Tari Māori
I te tau 1906 ka hahua ake te Tari Māori e te māngai mō Waiapu (nāwai ka karangatia ko Tūranga), e Timi Kara. I te tekau tau tae mai ki te tau 1922, kotahi miriona ngā eka whenua Māori i hokona, i riro atu rānei i ngā ringa o te iwi Māori nā ētahi huarahi kē atu. Heoi ko te rongoā a Ngata mā he whakakapi i ngā hoko ki ngā kaupapa whakakotahi hea, kaupapa rīhi, whakawhanake hoki.
Nā kōmihana whenua Māori
I te tau 1890 ka ārohitia e te kōmihana a te roia o Ākarana, a William Reeves, te pono o ngā hoko whenua. Ka kitea e rātou ko te Kōti Whenua Māori te pūtake o ngā uaua me ngā whakawhiu i pā ki ngā kaipupuri whenua Māori.5 Nā te tūnga o te kōmihana tirotiro i te tau 1920, i ngā hoko ki Te Waipounamu i 1848, ka hua ētahi kāpeneheihana. I whakatūria anō te kōmihana ki Taranaki me Waikato, ā, ka kitea he tūkino ngā raupatu whenua ki ērā takiwā, ā, ka tīmata ngā utu kāpeneheihana.
