Kōrero: Ngā haumi a iwi

Whārangi 3. Ngā whakataunga hī ika o te tiriti

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Ngā whakataunga hao ika

E rua ngā whakataunga rawa hao ika i tū, arā, i te tau 1989 me te tau 1992 hei tuku i te hautoru o ngā ahumahi hao ika ki te Māori. I whakatūhia te Māori Fisheries Commission i te tau 1989 ki te whakakuhu haere i te Māori ki te ahumahi hao ika, me te tohatoha haere i ngā rawa ika. He maha ngā tautohe mō te tohatohatanga o ngā rawa. Nō te tau 2004 ka whakamanatia rawatia te Māori Fisheries Act 2004. Ka whiria te tohatohanga o ngā rawa i te nui o te takutai o te iwi. Kātahi ka haere katoa nga rawa o te Treaty of Waitangi Fisheries Commssion – $300 miriona – ki tētahi kamupene hou, arā, a Aotearoa Fisheries Limited (AFL).

Aotearoa Fisheries Limited

I te tau 2009, ka taka mai ngā kamupene o Moana Pacific, o OPC, o Kia Ora Seafoods, o Prepared Foods me Pacific Marine Farms ki raro i a AFL. Koia te kaipupuri Māori ki roto o Sealords. I te tau 2008, ka riro i a ia te $19 miriona. Mā ōna āpiti, ka hauhake, ka whakangao, ka hokona e AFL ōna kaimoana ki tāwāhi i ngā tau tōmua o te mano tau 2000.

Ngā hao ika ā-iwi

Matua ake ka whāiti mai te mahi o ngā iwi Māori ki te ahumahi hī ika ki te tuku pūnaha hopu ika. Ka whakatū ētahi iwi i ō rātou whakahaerenga hei mahi moni, me te tuku mahi atu ki ngā tāngata o te rohe.

Ngāi Tahu Seafood

He ākau roa tō Ngāi Tahu, ā, i te tau 2009, he tūranga nui tō Ngāi Tahu Seafood i waenganui i ngā kamupene kaimoana ā-iwi. Heoi he kaitākaro ririki noa iho te kamupene i roto i te ahumahi whānui o Aotearoa. Ko te aronga o Ngāi Tahu:

  1. ko te whakahaere me te tiaki i ngā whakapau moni o te iwi ki te pūnaha hopu kaimoana
  2. te mahi ki ngā wāhi kokoru e whai hua ai
  3. kia mārama ki ngā hiahia o ngā kaihī ika o Ngāi Tahu me te tautoko i ngā ōhanga ā-rohe.

Ngā whakataunga raupatu o Waikato–Tainui me Ngāi Tahu

Ko Waikato–Tainui me Ngāi Tahu ngā iwi tuatahi kia whakatau i ō rātou whakataunga raupatu me te Karauna mō ngā hapanga ture, arā, ko Waikato i te 1995, me Ngāi Tahu i te tau 1998. $170 miriona te wāriu o te moni me te whenua i whakahokia ki a rātou. He nui ngā korapa a Tainui whai muri i te whakataunga, ā, kātahi rātou ka tahuri ki te whakamahi i tētahi āhuatanga ahumoni hei whakahaere i ngā rawa o te iwi. I te tau 2008, e $496 miriona ngā rawa e puritia ana e Tainui Group Holdings me Waikato–Tainui Fisheries, e $52.4 miriona te nui o ngā rawa i hoki mai ki a rātou i tērā tau. E $10 miriona i tukuna e rātou ki ō rātou kaipupuri. Koinei te tau tuatoru e pēnei ana rātou. Ko te whakangao anō i te moni me te kapo ake i ngā kaupapa mahi moni te kaupapa nui mō Waikato ā ngā rā kei te heke – i te tau 2008, 15 ōrau te hau o te nama ki te rawa.

Nō te tau 1998 i whakaae a Ngāi Tahu ki te whakataunga a te Karauna, ā, hui katoa te wariu o te moni me te whenua $170 miriona.

Te whanaketanga o ngā whakataunga

I kake ake te nui o te utu o ngā whakataunga tiriti i waenganui i te tau 1998 me 2008. Nō te tau 2009, e $500 miriona te rahi o ngā whakataunga katoa i roto i tērā wā. Ko te whakataunga nui rawa ko Ngā Iwi o te Puku o Te Ika. Ko tōna wāriu ko te $161 miriona. Ā tōna wā ka kaha ake te whakawhitinga mai o ngā moni me ngā whenua mā te ture whakataunga tiriti.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Edward Ellison, 'Ngā haumi a iwi - Ngā whakataunga hī ika o te tiriti', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-haumi-a-iwi/page-3 (accessed 21 April 2024)

He kōrero nā Edward Ellison, i tāngia i te 11 Mar 2010