Dictionary of New Zealand Bography logo

Kōrero: Delamere, Pāora Kīngi

Whārangi 1: Haurongo

Delamere, Pāora Kīngi

1889–1981

Nō Te Whānau-a-Apanui, nō Te Whakatōhea; he kāmura, he kaihanga poti, he tangata mahi pāmu, he pou nō te Hāhi Ringatū

I tuhia tēnei haurongo e Te Aomuhurangi Te Maka Jones, ā, i tāngia tuatahitia ki Ngā Tāngata Taumata Rau i te 1998. I whakahoutia i te o Hānuere, 2002. He mea whakamāori nā Ngā Tangata Taumata Rau.

E ai ki te kōrero a tōna ngare, nō te marama o Mei i te tau 1889 i whānau ai a Pāora Kīngi Teramea (Paul Delamere) ki Whitianga, e tata atu rā ki Ōmāio i te takutai rāwhiti o Te Moana-a-Toi-te-huatahi (Bay of Plenty); he mea tapa ia i te tuatahi ko Te Rata. Ko Te Kohi Neri (Edward) Teramea nei tōna matua, he pou nō te Hāhi Ringatū, he tangata mahi pāmu hoki. He uri a Te Kohi nō Te Whānau-a-Tūāhiawa (Te Whānau-a-Tūwāhiawa rānei), ā, he Pākehā nei tētahi taha ōna. Nō ngā kāwai rangatira o Ngāti Patumoana, o Te Whānau-a-Tūāhiawa me ērā atu o ngā hapū katoa o Te Whakatōhea tōna whaea a Arihia Ngārori Nikorima. Ko Pāora te mea tuaono o ngā tamariki tokowhitu a Te Kohi rāua ko Arihia, ā, nā te mea nā te rangatira rā nā Pāora Kīngi Maraenui i whāngai, e mau ake nei a Pāora i ōna īngoa. He mea whakatupu mai a Pāora i Waiōrore i te taha tonga o Whitianga, ā, nō te tau 1901 i mutu ai te haere a Pāora ki te Kura Māori i Ōmāio. I te pāpāngia o Pāora Kīngi Maraenui e te mate, ka tīmata ia ki te wira katoa i āna rawa ki tana tama whāngai, ki a Pāora. Hoi anō, nā te kore hainatanga a te kaiwhakaatu i kore ai i mana taua wira.

I muri i te matenga atu o Pāora Kīngi Maraenui i tiakina tonutia a Pāora Teramea – ko tēnei anō hoki tōna īngoa ake – e ōna whanaunga, e Tūmanako Tiopara rāua ko Te Matehuirua. I hiahia tonu a Pāora ki te haere ki te Kāreti o Te Aute, ēngari nā te kore e wātea o tētahi wāhi mōna ko tōna hokinga mai tēnā ki te kāinga akona ai e tana pāpā, e Te Kohi ki te mahi kāmura. Ko ētahi o ngā momo mahi i mau i a ia, ko te hanga waka hī ika, hanga waka whaiwhai tohorā hoki. Ko te mahi whaiwhai tohorā tētahi oranga tonu o te whānau, ā, he tangata whaiwhai tohorā anō hoki te koroua o tōna matua, he tangata Wīwī i ahu mai i Kānata. Hoi anō, i mau tonu te kohara o Pāora ki te moana ā mate noa ia.

He mea whakaae tonu e tana pāpā, i wehe atu ai a Pāora i te kāinga ki te mahi i runga pāmu i te tau 1905. Ina koa rā, ka tīmata tana mahi hanga poti, ā, noho ake ana hoki hei kaitapitapi mō ngā tima. Ka tupu nei tōna rongo, utua ana ia ki te hari i tētahi waka takutai hokohoko nei ki Ākarana (Auckland), he hua whenua, he manga ngā utanga. I te tononga i a ia ki te mau i tētahi atu waka ki Poihākena (Sydney), ka mahue te haere, riro kē ana rāua ko te hoa ki Te Waipounamu, e hia tau kē nei tana roa ki reira.

I tēnei wā e tākaro whutupaoro ana a Pāora, ā, hau ana tōna rongo mō tana toa me tana tere ki te oma. He maha kē nei ngā tū momo mahi a Pāora, tae atu ki te roiroi kōura, maina waro nei hoki. I tana taenga atu ki Waihopai (Invercargill), he whakatakoto huarahi rerewē nei tana mahi. Mai i reira ka neke atu ia ki Kōraka (Colac Bay), tiaki, whakatikatika mai ai i ngā mīhini o ngā waka hī ika. I te ahiahi ia e akoako ana kia riro mai ai ana tiwhikete pūkaha. I a ia i reira pārekareka ana ki a ia te hopu tītī.

Nō te 29 o Noema o te tau 1911 i moe a Pāora Teramea i a Hana (Hannah) Te Au i Kōraka. He uri rangatira a Hana nō Ngāti Māmoe me Ngāi Tahu. E ono marama nei te pakeke o tā rāua tamāhine, he wahine, mārō ana te whakaaro o Pāora ki te hoki ki Whitianga, otirā ki reira kē whakawhānau mai ai i ā rāua tamariki; i te mutunga ake, tokowaru katoa ā rāua tamariki.

I tana hokinga atu ki te taha rāwhiti o Te Moana-a-Toi, ka tīmata tana mahi pāmu, me te hoko hua whenua o rāua ko Hana ki ngā kaimahi e hanga mai ana i te rori e ahu mai rā i te rohe o Mōtū. Ko ngā moni i whiwhi ai rāua i whakamahia hei whakatū toa mā rāua i Ōmāio. Riro ana te whakahaere o te toa nei i ētahi o ngā tamariki, ka mahue ko Hana me tētahi tamāhine me te tama ki te whakahaere i te mahi miraka kau i te pāmu. Mō tētahi wā nei ka mahue i a Pāora tōna whānau, waiho ana mā rātou te whakahaere o te pāmu, ka riro kē nei ia ki Ōtaumaha. Ko tana mahi i reira he whakatūtū whare mō ngā kaimahi pāmu, whare miraka kau anō hoki puta noa i te rohe. I āwhinatia ia e tana tuakana e Hiki Teramea, he tangata mahi pāmu, miraka kau hoki tana mahi. Nō muri mai, i hautū ai a Pāora i te mahi whakatū i te whare nui nei, i a Tūkākī, nā Pine Taiapa rāua ko tana tēina nā Hōne i whakairo.

Ko te mahi anō a Pāora he hāpai, he whakahaere i ngā mahi tākaro, arā, te whutupaoro, te pāhiketepōro me te hōkī, ā, nā Pāora hoki i whakangungu te tīma toa whutupaoro o Te Whānau-a-Apanui. Whakakōkohutia ana hoki e ia te mahi whakapekepeke hōiho, me ngā tākaro whakataetae atu hoki i ngā hui tākaro ā-tau a tōna iwi. Noho ake ana ēnei mahi, me ngā kanikani nāna anō i whakahaere hei āwhina i ngā mahi kohi moni mā Te Whānau-a-Apanui.

Nō muri rā i ngā pakanga o te tau atu i 1868 ki 1872 i huri ai tana pāpā a Te Kohi hei Ringatū, ā, whakatupua tonutia mai a Pāora i roto i te whakapono Ringatū. Ka mutu nei te ako a Te Kooti i a Te Kohi ki ngā tikanga Ringatū i Ōtewā, ka whakahokia mai e Te Kohi te whakapono nei ki tōna iwi. Nōna ka taikoroua, ka hiahia ia ki te tuku iho i ōna mōhiotanga. Ēngari, he kore i pai nō ngā tuākana o te whānau ki te whakahaere i ngā karakia o te Hāhi, ka noho tonu ko Pāora hei kaitaki. Ahakoa kāore anō ia kia takatū noa, i riro nāna tonu ia i ako ki ngā tikanga o te Hāhi, taringa whakarongo noa ai ki tana pāpā, haere rānei ki ngā rā i ngā wāhi e kaha ana te mau o te whakapono o te Hāhi Ringatū. I ngā tau tōmua o te tekau tau atu i 1930 nāna anō hoki te whare karakia i whakatū ki Maraenui, he wāhi karakia tonu hoki i tēnei rā.

I tētahi hui anō a ngā pou o te Hāhi i te tau 1938, pōtitia ana ko Pāora Teramea hei kaiārahi mō te Hāhi Ringatū. Ko te īngoa i tohua mōna ko te poutikanga, he tohu whakahira i a ia hei kaitiaki i te whakapono o ngā Ringatū. Ko te tikanga e rua, e toru tau noa ia i taua tūranga, ēngari i noho tonu ia hei poutikanga mō ngā tau e 43, ā mate noa ia.

Tahuri ana a Pāora ki te whakatika i te āhua o te itiiti haere o te hunga Ringatū, toro haere ana rāua ko te minita nei ko Pītau Parāone (Brown) ki te whakatū peka mō te Hāhi. I te mutunga mai, ka nuku atu te nui o ngā tāngata o te Hāhi, pūmau hoki tō rātau kotahitanga. I whakakorea atu hoki e Pāora ētahi o ngā hanga ture me ngā tikanga pure o te Hāhi Ringatū o mua. Nā te mea kua oti kē te whakarerekē, kua ngaro kē rānei te hanga tika o ētahi o aua tikanga i mahue ai i a ia. Ki tā Pāora me ka kore e tōtika te purenga i ngā pure, he pai kē atu te waiho noa. Nā runga anō i ā rāua kōrerorero ko tana tino hoa ko Mana Pere (Norman Perry), he kanohi nō te kotahitanga o ngā mīhana Māori (United Māori Mission), tērā atu anō hoki ngā whakarerekētanga i meinga e ia. I tētahi wā tahuna tonutia ana e ngā tohunga tētahi wāhanga o te tahua koha o ngā hākari hei tohu whakahere mā rātou ki te atua. I ngā wāhi tahuna ai ngā moni, hīkina ana e Pāora te tapu, kohia ake e ia ngā moni, haria atu ana ki te pēke pēketia ai mā te Hāhi.

Tāpiri atu hoki ki ēnei rerekētanga, ko te neke mai i te kaupapa e whai ana te Hāhi i te Kawenata Tawhito, whakahāngai kētia ana ki ngā tikanga Karaitiana. Nō te tekau tau atu i 1920 i tīmata ai te mahi pēnei, he mea tautāwhi, hāpai tonu hoki e Pāora, whai tonu ia ki te whakaatu i ngā hononga e paihere ana i te Hāhi Ringatū ki te whakapono Karaitiana. Kāti koa, i mau tonu te ariā o te taha Māori me āna tikanga i ngā Ringatū, ā, i tino warea tonu a Pāora ki ngā mahi tōrangapū, mahi ahurea a tōna iwi.

Ina tonu i mua i te Pakanga Tuarua i tīmata te whakatūtū haere a Pāora i ngā hui puni Aranga hei ako i ngā tamariki kura o Te Whānau-a-Apanui o Whitianga ki ngā tikanga whakapono a te Ringatū. E rua anō ngā rā nui o te tau o te Ringatū i hiwaia e ia, arā, ko te huamata i te tahi o Hune me te pure i te tahi o Noema; he whakatō kai te tikanga o te huamata, ā, kia nui ai te hua o te kai i meinga ai te pure. Nō mai i ngā karaipiture te pūtake mai o ēnei hākari, ā, ākina ana e Pāora te ako i ngā karaipiture. Tā te mea hoki nāna i arataki, i tino tau ai a Te Whānau-a-Apanui ki te whakahua i ngā karakia Ringatū, nuku atu tō rātou mōhio ki ngā tikanga o ngā pure o te Hāhi.

Nō te tau 1952 i hinga ai a Hana Teramea. Ka taikoroua haere a Pāora, tukua ana e ia ana mōhiotanga ki tana tamāhine, ki a Te Aomuhurangi Te Māka (Maaka), ā, i puta ana hoki ia hei tohunga Ringatū. Nō te tau 1968 i oti i a rāua te pukapuka tuatahi o ngā tuhinga a te Hāhi Ringatū, ko te īngoa rā ko Te pukapuka o ngā kawenata e waru a te Atua me ngā karakia katoa a te Haahi Ringatū.

He tangata motuhenga, whakapono a Pāora Teramea, ā, he ngākau manawa reka koi tōna. Ahakoa kua tino turi kua taikoroua kē nei ia, i aro nui tonu ia ki te ao me ōna āhuatanga katoa. He tangata hūmārie nei a Pāora, ā, ka pāpouri katoa ia ki te kite atu i ngā pouaka whakaata e tukutuku taikaha ana. I kohara rawa atu ia ki te ako i ngā tamariki, taha atamai, taha wairua. Nō te 19 o Tīhema i te tau 1981 i hinga ai a Pāora, kua tae noa ōna tau ki te 90, nuku atu rānei; i tika tonu, mā runga waka tere ia whakawhiti ai i te koko o te Whitianga ki te urupā o Tokatā, nehua ai.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Te Aomuhurangi Te Maka Jones. 'Delamere, Pāora Kīngi', Dictionary of New Zealand Biography, first published in 1998, updated o Hānuere, 2002. Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, https://teara.govt.nz/mi/biographies/4d10/delamere-paora-kingi (accessed 19 April 2024)