He korero whakarapopoto
Ngā pūtake
Tokowhā ngā peka o te iwi o Ngāti Whātua noho ai i ngā rohe atu i Hokianga ki Tāmaki. Ko te tipuna taketake o ngā iwi nei ko Tuputupuwhenua, ko Tumutumuwhenua rānei.
Ko Māhuhu-ki-te-rangi te waka o Ngāti Whātua. E ai ki te kōrero, i toremi te rangatira a Rongomai i te taupokitanga o te waka, ka kainga e te araara. Taka noa mai ki ēnei rā, kore rawa āna uri e kai i tērā ika te araara
Ngā iwi
E whā ngā peka o Ngāti Whātua, ko:
- Te Roroa. Ko tēnei ingoa a Te Roroa mō ngā mahi toa a Manumanu II. Ko te kupu a ōna hoariri mōna, ‘Te hei! Te roroa o te tangata, rite tonu ki te kahikatea!’ Ka tipu ngā rākau nunui ki te rohe o Te Roroa, inarā kei taua takiwā te ngahere kauri o Waipoua.
- Te Uri-o-Hau me Te Taoū. Kei te whanga o Kaipara ngā iwi nei. Heke iho ngā iwi e rua nei i a Haumoewhārangi. I te tautohetohe a ia mō tētahi māra kūmara te take, ka patua.
- Ngāti Whātua-o-Ōrākei, nāna te rohe o Tāmaki i raupatu i te takiwā o te tau 1740. Ka whakatūria e Tūperiri tōna pā ki Maungakiekie (One Tree Hill).
Ngā riri
I te tau 1807 ka hinga a Ngāpuhi i a Ngāti Whātua ki Moremonui. Nā te nui o Ngāpuhi i hinga ki tātahi, ka tapaina te pakanga ko Te Kai-a-te-karoro.
Heoi anō, nō te tekau tau atu i 1820 i hinga a Ngāti Whātua i roto i ngā parekura.
Te tūtaki ki te Pākehā
Tokomaha ngā rangatira o Ngāti Whātua i haina i te Tiriti o Waitangi i te tau 1840. Hāunga tērā, kia eke te rau tau kua riro te nuinga o ngā whenua. He maramara whenua noa iho ka toe ki te iwi i te rohe o Tāmaki, arā, i te whanga o Ōkahu. Nō waenganui o ngā tau 1951 me 1952 ka tukitukia ngā kāinga o Ngāti Whātua i reira.
Ka maranga te iwi
I ngā tau 1977 me 1978 i arahina e Joe Hawke ngā mautohe ki Takaparawhā i Ōrākei mō ngā whenua muru. Ahakoa te panatanga o te hunga mautohe i Takaparawhā, i tautokona tā rātou kerēme e Te Rōpu Whakamana i te Tiriti o Waitangi, tae atu ki ngā kerēme a Te Roroa. I whai utunga paremata a Te Uri-o-Hau rāua ko Ngāti Whātua-o-Ōrākei. I ēnei rā, he tūranga nui tō Ngāti Whātua ki ngā whakahaerenga o Tāmaki-makau-rau. Tata ki te 17,230 ngā uri o Ngāti Whātua i te tau 2013.
