He korero whakarapopoto
Ngā whenua, te pūtake
Ko ngā whenua tūturu o te iwi o Ngā Rauru Kītahi kei te taha tonga o te rohe o Taranaki, ki waenganui i ngā awa o Whanganui me Pātea. Ko Ngā Rauru ngā uri whakaheke o Te Kāhui Rere, te iwi tawhito i noho ki te takiwā o Waitōtara. Nō te taenga o te waka a Aotea ki te taha tonga o te rohe o Taranaki, ka hanumi ngā whakapapa o te waka Aotea me ngā whakapapa o Te Kāhui Rere.
Rauru Kītahi
I ahu mai te ingoa o te iwi i tētahi tupuna nui, a Rauru Kītahi. Hei mokopuna ia nā Toitehuatahi, te kaihōpara o Te Moana-nui-a-Kiwa. Ko te kōrero, ka whānau mai ia ki te takiwā o Whakatāne. He tangata haere a Rauru. I tōna matenga i te taha tonga o te rohe o Taranaki, ka hurihia e tōna iwi tō rātou ingoa ki Ngā Rauru Kītahi, he tohu ki tōna rangatiratanga.
Mana whenua, mana tangata
I ngā tau tōmua o te rau tau 1800, i tomokia te rohe o Ngā Rauru e Ngāti Toa rātou ko ngā iwi o Taranaki ki te aha, ki te rapu whenua, ki te rapu rawa. I te taunga o te noho a te Pākehā ki tō rātou rohe whai muri i te tau 1840, ka hiahia ētahi o te iwi ki te hoko i ō rātou whenua, ko ētahi, kāore i whakaae kia hokona ngā whenua. Nā te kore whakaae a te Māori kia hokona ngā whenua, i te tekau tau atu i 1860, ka pakaru ngā riri i waenganui i te kāwanatanga rātou ko ngā iwi Māori. I kuhu ētahi o Ngā Rauru ki ngā mautohe mārie i Parihaka. Waihoki, i te tau 1881 ka mauheretia ētahi e te kāwanatanga.
Ngā hāhi Māori, ngā rōpu tōrangapū
Ka uru ētahi o Ngā Rauru ki ngā tirohanga hōu e pā ana ki te whakapono, e pā ana hoki ki ngā take tōrangapū. Rokohanga atu ko te Pai Mārire tērā, ko ngā mautohe mārie o Parihaka tērā, ko te hāhi o Rātana tērā, ko te whakapono o Te Māramatanga hoki tērā.
Ngā whakataunga o te Tiriti o Waitangi
I te tekau tau atu i 1880, ka tīmata te whai a Ngā Rauru i tētahi paremata mō ngā whenua i raupatutia me te paheketanga o te oranga o te iwi. Heoi, kāore ēnei mahi i whai hua. Nō te tau 2003 rā anō ka haina te iwi i tētahi whakaaetanga me te kāwanatanga, i taea ai tētahi utunga pūtea me ētahi atu paremata, tāpae atu, ko te whakapāha a te Karauna.
Ngā Rauru i ēnei rā
I te tau 2013, kō atu i te 4,000 ngā uri o Ngā Rauru, nō ngā hapū 14. E takatū ana te manatū o te iwi ki ngā kaupapa arumoni, pēnei i te mahi me te hoko i ngā rongoā Māori. Kei te kaha hoki te manatū ki te whakapiki i te Ngā Raurutanga, arā, i ngā mea nui, ngā tikanga, ngā tūmanako e nui whakaharahara ana ki te iwi o Ngā Rauru.
