Atua – ngā hononga ki Poronīhia
Arā anō ngā ōritenga ki ngā iwi o Te Moananui-a-Kiwa. Hāunga tonu tā te nuinga kī ai ko Ranginui me Papatūānuku ngā mātua atua, arā anō ngā rerekētanga ā-iwi. Tērā hoki ngā kōrero o ētahi motu kē e tūhono ana i te rangi me te whenua. Ahakoa ka rerekē ngā ingoa o Rangi ka whakapuakina tonu ai te ingoa o Papa mō te whenua arā ki Hāmoa ko Papa’ele; ki Tonga ko Papakele, ki Tahiti ko Papatu’oi, ki Hawaii ko Papa; ki Rarotonga ko Paparoa-i-te-itinga.
Ngā whakapapa tipua
He huhua tonu ngā momo whakapapa tipua, ka mutu he rerekē ngā wā e putaputa mai rātou i ngā whakapapa o ia kaitito, o ia iwi. Ko tērā e rangona whānuitia ana ko tērā mō Kaitangata, mō Whaitiri, mō Hema me Tāwhaki. Rongonui ana tēnei kōrero puta noa i Te Moananui-a-Kiwa. Ko Māui tonu tētahi tīpuna rongonui.
Ka kitea hoki ētahi Kāwai Whakapapa o Poronīhia ki ētahi whaitua o Meranīhia me Maikoronīhia. I whāiti, ka mutu i horapa ēnei whakapapa tipua ki ētahi takiwā. Ka whai hīranga ēnei whakapapa i te mea ka tūhono ēnei whakapapa i te ira tangata ki te orokohanga mai o te ao. Ko te kaupapa ake o ēnei kōrero he whakaahua i te takohatanga mai o ētahi painga ki te ira tangata. Ko ētahi tauira ko te toiatanga o te rā, ko te rironga o te ahi me te hutitanga ake o te whenua i te moana.
Ngā tīpuna o Te Moananui-a-Kiwa
Hokihoki tonu ai ngā whakapapa o te Māori ki ngā tīpuna o ngā mātāwaka i heke mai ki Aotearoa. Taketake rawa ka pā anō hoki ēnei whakapapa ki ngā whakapapa rongonui o Te Moananui-a-Kiwa. Kei tēnā iwi, kei tēnā tohunga tātai anō ōna ake momo whakapapa, ā, he kārangaranga ingoa ōrite anō hoki tā ētahi.
Ko tētahi o ngā tātai rongonui rawa e kitea ana i ngā whakapapa ā-iwi ko tērā o Whiro, o Toi, o Whatonga, o Rakeiora me Tahatiti. Ko Whiro tētahi o ngā kaiwhakatere waka rongonui rawa o Te Moananui-a-Kiwa, ka mutu ko Hilo tōna ingoa ki Hawaii, ko Hiro ki Tahiti me Tuamotu, ā, ko ‘Iro ki Rarotonga. E kitea ana a Whiro i ngā kōrero a ngā iwi Māori, hāunga kei roto o Ngāti Porou, Ngāti Kahungunu, te Tai Rāwhiti me Te Moana-a-Toi ngā kōrero mōna.Ko Toi rāua ko Whātonga tonu ētahi tīpuna toitū o Aotearoa. Ko Rakeiora e mōhiotia ana ki Aotearoa me Te Moananui-a-Kiwa, ka mutu he tīpuna rongonui a Tahatiti ki Rarotonga, hāunga tonu karangatia ai ia ko Rarotonga.
