Tarawa
Ko Tarawa te tipuna tuatahi o Te Whakatōhea kia tau mai i Hawaiki. E ai ki tētahi kōrero, i kauhoe mai a Tarawa ki Aotearoa ā, pae ana ki Paerātā, ki te taha rāwhiti o te awa o Waiotahe. Ka waihohia e ia ana ika mōkai ki tētahi puna i reira. Ko te ingoa o tenei puna ko Ōpōtiki-mai-tawhiti. I muri mai ka utaina te ingoa o Ōpōtiki ki te tāone. E rua ngā pouwhenua i whakatūria kei te wāhi i ū mai a Tarawa, ko tētahi hei whakamaharatanga mō nga tāngata tuatahi ki tēnei whenua, ko tētahi mō ngā tūpuna Pākehā nō muri kē ka tae mai.
Tautūrangi
Ko Tautūrangi te tipuna rongonui i tae mai i runga i te waka Nukutere e 26 whakapaparanga i mua i te tau 1900. I tau mai a Nukutere ki tētahi whanga paku e awhitia ana e te kōhatu, ka herea ki tētahi kōhatu papatahi he mā te tae, ko Te Rangi te ingoa. Ka rewa a Nukutere i Te Rangi ka huri ki Te Kōtukutuku; i reira ka pae a Tautūrangi me tōna iwi ki uta. Ko te mahi tuatahi mā Tautūrangi e riro ai te mana o te whenua, he piki mā te kōawa o Waiaua ki Kapuarangi he tihi i te tuawhenua. I reira ka whakanōhia e ia a Tamaīwaho, he atua i kawea mai i Hawaiki mā runga i a Nukutere. Ko Te Wakanui te ingoa o te iwi o Tautūrangi i ōna rā, ā, tatū rawa ki a Tūtāmure, e waru whakapaparanga i muri mai.
Tūtāmure
Nā Tūtāmure i whakatū te paenga whenua ki te rāwhiti i waenganui i a Te Wakanui me Ngāi Tai ki Tōrere, mai i Te Rangi kuhu whakauta ki Ōroi. I te patunga o tana tuahine a Tāneroa e tana tāne, ka whakaekea e Tūtāmure a Maungakāhia, te pā o Kahungunu. I tēnei pakanga ka whati te taiaha o Tūtāmure. Ka nanao a ia ki tana patu parāoa, ka ākina nga pane o te hoariri, mate rawa. Mai i tērā wā i mōhiotia ai a Tūtāmure me tana iwi, ko Te Panenehu. Ka whakatūria e Tūtāmure te pā o Poutōtara kei roto ake o Waiaua, hei aukati i nga whāinga utu a Ngāti Kahungunu. I nōhia e Tūtāmure ētahi pā ki Waiaua, ko tētahi ko Makeo, te pā koeko kei muri i te marae i Ōmarumutu.
Muriwai
Kia whakatāne au i ahau
E iwa whakapaparanga i muri o te taenga mai o Nukutere i Hawaiki ka tau a Mataatua ki te pūaha o Whakatāne. Ko Muriwai, tipuna o Te Whakatōhea, tētahi i runga i te waka. Nō te makeretanga o Toroa, te rangatira, rātou ko ngā tāne ki te tirotiro i te whenua, ka mahue ngā wāhine. Kāore rātou i aro ki te aukume, te piki me te heke o nga tai o Aotearoa. Nāwai ā, ka kawea haerehia te waka e te ia o te wai. Ka tū ake a Muriwai me tana kī, “Ka whakatāne au i ahau!” I konei ka kūmea e ia te waka ki uta. Koirā te takenga mai o te ingoa o Whakatāne.
E iwa whakapaparanga i muri mai i te taunga o Nukutere ki Aotearoa, ka tau a Mataatua ki Whakatāne. Koinei te waka i haere mai a Muriwai, he tipuna nui o Te Whakatōhea. I haere a Rēpanga, te tama a Muriwai, ki Ōpōtiki, ka moe i a Ngāpoupereta. He uri whakaheke a Ruatakena nō Rēpanga, ko ia te tipuna nui o Ngāti Ruatakena (e mōhiotia ana ko Ngāti Rua). Ka whai atu a Hine-i-kauia, te tamāhine a Muriwai, i tōna tungāne ki Ōpōtiki, ka moe i a Tūtāmure. Nā tēnei piringa, ka puta te iwi o Te Whakatōhea, i whakakotahi ai ki a Te Panenehu.
Kahuki
Ko Tūtāmure ki te rāwhiti, ko Kahuki ki te uru. Nō te hapū o Te Whakatāne a ia, ko Waiōtahe tōna kāinga. I whakaekea ētahi atu wāhanga o te hapū hei ranaki i te mate o tōna matua, a Rongopopoia.
Ka hoki a Kahuki ki Waiōtahe ka whakatū i tōna pā kia tata ki te awa. Ka noho ngā mōrehu o Te Whakatāne, o Ngāti Raumoa, o Te Ūpokorehe ki Waiotahe me Ōhiwa i raro i te mana o Kahuki. He wā anō ka whiua a Te Ūpokorehe e ngā taua o Ngāi Tūhoe rāua ko Ngāti Awa e tomo mai ana i te uru. I ngā wā o te raruraru ka rere a Te Ūpokorehe ki Ōpōtiki maru ai. Ko te whawhai mutunga i waenganui i a Te Whakatōhea me Ngāi Tūhoe rāua ko Ngāti Awa i tū Ōhope. Nā Te Rupe a Te Whakatōhea i ārahi kia puta. Ko tana haka ko ‘Te kōtiritiri te kōtaratara!’
Te haka a Te Rupe
Nā Te Rupe te haka nei. I hakaina e Te Whakatōhea i mua i tētahi whawhai i Ōhope i toa rātou ki a Ngāi Tūhoe.
Te kōtiritiri te kōtaratara ki Ōhope e
Haere tītaha ana te kaha o te kupenga ki uta rā e
Hurahia te tangata mate
Hurahia te tangata mate
Houhoua e te ure
Ki roto ki te onepū
Kei motu tī kariri i te tūpere ha!
I whawhai tonu a Te Whakatōhea i te paenga rāwhiti, ki te aukati i a Ngāi Tai ki waho o Waiaua. I Awahou te riri whakamutunga. Ko Punāhamoa te kaingārahu o Te Whakatōhea. Ko te wā tēnei i mua tonu i te taenga mai o te Hāhi Karaitiana. Ka patua a Ngāi Tai ki Awahou, ka poroa te māhunga o tō rātou rangatira a Tūterangikūrei. I hoatuna he toki pounamu e Ngāi Tai hei utu mō te ūpoko o tō rātou rangatira. Ko Te Waiwharangi te ingoa o taua toki pounamu; i tēnei wā kei te Whare Pupuri Taonga o Whakatāne e puritia ana.
