Patupaiarehe
E ai ki te Māori he iwi urukehu te iwi patupaiarehe; ko ētahi atu o ōna ingoa ko te tūrehu, ko te pakepakehā. Kei ngā ngahere me ngā pae maunga ō rātou kāinga. Ahakoa te mea i a rātou ētahi āhuatanga o te ira tangata, ka tirohia te iwi patupaiarehe pēnei i te iwi atua tonu atu.
Kāore i tino kitea tēnei iwi, ā, kāore i tino nui ngā kōrero mō rātou. E ai ki te hunga i tūtaki ki a rātou, i te mārama tonu rātou ki ngā kōrero a ngā patupaiarehe. Heoi, tērā tētahi kōrero e kī ana he reo tapepe tō rātou.
Te tinana o te patupaiarehe
He kiritea te patupaiarehe. E ai ki a Hēmi Kāwana (James Cowan), ‘he tea ake te kiri o te patupaiarehe i tō te Māori, ā, he urukehu. Kitea ai ēnei āhuatanga i ētahi o te iwi Māori o ēnei rā.’ 1
Kāore i haea ō rātou kiri ki te uhi matarau pērā i te Māori. Hei tā Mohi Tūrei o Ngāti Porou he tea, he whero rānei te kiri o te patupaiarehe. He tea rānei, he kikorangi rānei, he pango rānei ō rātou whatu.
Kāore tonu i te mōhiotia tūturutia te tāroaroa o te patupaiarehe. E ai ki a Ngāi Tūhoe, he iwi hakahaka te iwi patupaiarehe; hei ētahi atu iwi, he ōrite tō rātou hanga ki te tangata. E ai ki ngā iwi o Whanganui, he hanga nui te patupaiarehe, neke atu i te 2 mita te tāroaroa.
Ngā nohoanga o te patupaiarehe
Kitea ai te patupaiarehe i te wao nui me ngā maunga pōkia e te kohu. Whakatūria ai ō rātou pā ki ēnei wāhi. Arā anō ngā kōrero e mea ana i hangaa e te patupaiarehe ō rātou whare i te kohu me te kareao.
Ko ngā rohe o Te Ika-a-Māui e nōhia ana e te patupaiarehe ko te riu o Waikato-Waipā, ko te pae o Moehau me Te Aroha, ko ngā karahiwi i Rotorua, ko Te Urewera, ko ngā rohe o Te Wairoa, ko ngā pae maunga o Waitākere i te takiwā o Tāmaki-makau-rau.
E ai ki ngā kōrero i Te Wai Pounamu, noho ai ngā patupaiarehe ki ngā maunga o Te Whakaraupō (Lyttleton Harbour) i Akaroa, ki te ika whenua o Tākitimu, tae atu ki te ika whenua i waenganui i te awa o Arahura me Kōtuku-moana (Lake Brunner).
Te noho a tēnei iwi
He rite te iwi patupaiarehe ki te iwi Māori; arā, he iwi noho i runga i ngā tātai whakapapa. I te tau 1894, ka whakahuatia e Hoani Nahe o Ngāti Maru ngā hapū e toru a te Patupaiarehe: ko Ngāti Kura, ko Ngāti Kōrakorako, ko Ngāti Tūrehu. Ko Tahurangi rātou ko Whanawhana, ko Nukupori ō rātou rangatira nui. He iwi noho wehe ēnei iwi, kāore i rata ki te rāwaho.
Kei te ngahere ngā mahinga kai a te iwi Patupaiarehe, kainga ai e rātou ngā kai maota, hopukina ai ngā ika i te moana me ngā roto. Hangaia ai ō rātou waka i te kōrari. Anuanu ki te patupaiarehe ngā kai maoa. Nō rātou te mana mō ngā manu kōrako, ngā harakeke whero me ngā tuna whero; ki te raweketia ēnei kai e te tangata Māori, he mate kei te haere.
Ka huna te patupaiarehe i ngā hihi o te rā. Ko ngā wā pai mō rātou ko te ahiahi, ko ngā pō, tae atu ki ngā rā pōkia i te kohu. He pora, he pūreke ō rātou kākahu; he iwi whakatangi kōauau, pūtōrino te iwi patupaiarehe.
Te taunaha maunga
Tērā te kōrero mō Īhenga, i te maroketanga o tana korokoro i tōna kakenga i tētahi maunga i te takiwā o Rotorua, ka puta ake tētahi wahine patupaiarehe me tana tahā wai hei inumanga māna; whāia, ka tapaina e ia taua maunga, ko Ngongotahā. Tērā anō te kōrero mō te maunga rā a Mauao i te moana o Tauranga, kāore a ia i arongia e Pūwhenua te maunga purotu. Nā te kaha o tana aroha, ka tono a Mauao ki ngā patupaiarehe kia tōia a ia ki te moana takoto ai. I te whitinga o te rā ka marara te iwi patupaiarehe rā, ka tū te maunga rā ki te ākau; koinā te take tapaina ai ia, ko Mauao.
Ponaturi
Noho ai te iwi ponaturi i te moana. He whero ō rātou makawe, he tea ō rātou kiri, he tino roa ngā matikara o ō rātou ringaringa. Hei ngā rā noho ai rātou i te takere o te moana; hei ngā pō rā anō kake ai rātou ki te whenua. Ka tino wehi te ponaturi ki te ahi me te rā.
Tērā te kōrero mō Tāwhaki, nāna i patu te iwi ponaturi hei ranaki i te matenga o tōna matua. Nāna rātou i tinihanga kia noho ki tōna whare kia whiti rawa te rā, kātahi ka huakina e rāua ko tana teina ngā tatau me ngā matapihi o te whare kia uru mai te rā; mate katoa atu te iwi ponaturi rā.
