Kōrero: Ngā hākinakina, te rēhia

Whārangi 1. Te kāinga, te tāone

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

I te tau 2002, e 40 hāora i te wiki te toharite mō ngā hāora mahi a ngā tāne o Aotearoa, e 36.5 hāora i te wiki mō ngā wāhine. Ka whiwhi te nuinga o ngā kaimahi i te toru wiki hararei whaiutu i te tau (ā te tau 2007 ka kake ki te whā wiki), ā, e 11 ngā rā whakatā ā-ture i te tau. Ahakoa te nui o ngā mahi i te kāinga, ka whai wā tonu te nuinga o te taupori ki ngā mahi a te rēhia.

Ngā rēhia i te kāinga

Nā te manako o te tini o te taupori o Aotearoa kia noho ki tētahi tapa tāone, ka pau te nuinga o te wā i te kāinga. Ko ngā rēhia kei te manakotia nuitia, ko te tākaro me ngā tamariki, te mātaki pouaka whakaata, rīpene whakaata, kōpae whakaata rānei, te whakarongo waiata hoki.

Ko Aotearoa tētahi o ngā whenua kaha o te ao mō te pānui, otirā, ko te pānui tētahi o ngā tino rēhia. I te tau 2000, e 44% o ngā pakeke i hoko i tētahi pukapuka i roto i te whā wiki o te rangahau, ā, e 39% i tae ki tētahi whare pukapuka.

Kei te kaha te whāia o ngā kēmu rorohiko; i te tau 2001, e 37% o ngā whare ka taea te hono ki te ipurangi. E ai ki te kōrero, i te tau 2003 e 55.4% o te taupori i nanao ki te ipurangi.

Mai anō, he iwi kaha a Aotearoa ki te whakatikatika, ki te whakapaipai i ō rātou ake kāinga. Nā te mea ko te whare te hua nui rawa o te whānau, he nui te kaha ka whakapaua ki te whakapaipai i a ia – te hoahoa i ngā rūma, te whakapai haere ki waho o te whare, aha atu.

Ko te ngaki māra tētahi o ngā rēhia korikori tinana. I te tau 2000, e 60% o ngā pakeke i ngaki māra i roto i te tau. Kei te manakohia te whakatakoto whenua, te hoahoa māra me te whakatō tipu. He mea nui hoki te whakatipu i ngā rākau tūturu o Aotearoa. Tini te tangata kei te whakatipu i ā rātou ake amiami, ā rātou ake huawhenua. Hei te kōanga me te raumati, tūtū ai ngā huihuinga, ngā whakaaturanga, ngā taiopenga ka pā ki ngā āhuatanga katoa o te māra.

Kei waho o te kāinga

Neke atu i te kotahi rau tau e utu moni ana ngā tāngata o Aotearoa kia whakaharikoatia rātou (ngā whakaari huri āmio i te motu, ngā whare kiriata – i tīmata i te tekau tau o 1920). Mai i te tekau tau o 1980, kua nui haere ngā mahi a te rēhia i ngā tāone. Ko tētahi take i pēnei ai, nā tētahi ture i te tau 1980 e whakaae ana kia tuwhera ngā toa hei ngā Rāhoroi; mai i taua wā ka nui haere ngā hāora tuwhera ai ngā toa. Tāpiri atu ki tērā, ka nui haere ngā whānau e mahi ana ngā mātua, nā reira ka noho ko ngā Rāhoroi me ngā Rātapu anake te wā ka wātea rātou ki te hoko taonga, te haereere rānei i te tāone. Hei ngā rā whakatā, he mea nui kia haere ki ngā toa hokohoko. Pai kē ki te rangatahi te haere ki ngā toa, ngā pāpara kāuta, te mātaki kiriata, te kanikani, te nohonoho noa iho i ō rātou motukā, te tūtaki hoa rānei.

Te puta ki te kai

Ka pai kē ki te taupori te puta ki ngā wharekai kai ai, whakahoahoa ai. He maha ngā momo wharekai arumoni, atu i ngā kamupene hōrapa i te ao, pērā i a McDonalds (nō te marama o Hune o te tau 1976 ka tuwhera te toa tuatahi ki Porirua), ki ngā wharekai o ngā iwi maha o te ao; he maha ngā wharekai nō te tonga o Āhia. Whāia, i te tekau tau atu i 1990, ka hōrapa ngā toa hoko kawhe ki ngā tāone puta i te whenua. Ka panoni te tirohanga mō Te Whanganui-a-Tara, i ngā rā ki mua, kīia ai he tāone pōuri, nōhia ai e te tini o te kaimahi kāwanatanga, i ēnei rā, koia te ‘pokapū o te kawhe’ – mō ia tangata, he maha atu ōna whare hoko kawhe i ō te Āporo Nui.

Ō rangaranga 

I te tau 2001, e $28.80 te toharite moni ka whakapaua e ia kāinga ki ngā ō rangaranga – te wāhanga nui rawa o ngā moni hoko kai i te wiki. E ai ki tētahi rangahau, e 83% o te taupori i kai ō rangaranga i te marama ka pahure. Ko te ika me te kotakota rīwai te tino ō rangaranga (e 61%), whai muri ko McDonalds (e 43%). 

Waipiro

Mō te e rima tekau tau i muri i te Pakanga Tuatahi o te Ao, kati ai ngā hōtera i te ono karaka i te ahiahi; nā reira he poto noa iho te wā ki ngā tāne (katoa ngā tāngata ki roto hōtera i taua wā he tāne) ki te inu i ā rātou pia. Nō konā kaihorotia ai ngā pia. I te tau 1967 ka whakakāhoretia tēnei mahi, ka hangaia ngā hōtera kia ātaahua, kia rawea e te tini o te tangata. Taro iho, ka rahi atu ngā wāhine kei te haere ki ngā hōtera, ka rahi ake hoki ngā momo inu. Ka piki te inumia o te wāina; i te tau 1975, e 8.6 rita ka inumia e ia tangata, tatū ki te tau 2003 kua kake ki te e 19.6 rita mō ia tangata. I te tau 1999, i raro i te ture, ka heke te pakeke o te tangata āhei ki te inu waipiro ki te e 18 tau. Whāia, kua piki ake te waipiro kaha kei te inumia e te rangatahi. He mea nui anō ki te rangatahi te mātaki pēne me te kanikani i ngā whare whai raihana.

Te ahurea o te tāone

Ka piki haere te mātauranga o te iwi, ka piki haere ngā tāngata ka haere ki ngā taiwhanga whakaatu, ngā whare taonga, ngā whare whakaari, ngā whare whakaatu kiriata mai tāwāhi hoki. I tū te taiopenga kiriata tuatahi ki Tāmaki-makau-rau i te tau 1968. Atu i tērā wā, kua tū te maha o ngā taiopenga puta noa i te motu - ngā taiopenga mō ngā kaiwaiata, ngā kaituhi, ngā taiopenga mahi toi hoki. Kei ngā pokapū i ngā tāone nui horahia ai ngā tohu o ngā ahurea.

I roto i te kotahi marama, tata ki te e 20% o te hunga pakeke o Aotearoa ka haere ki tētahi whare taonga, ki tētahi whakaaturanga rānei; kō atu i te e 25% ka haere ki te mātaki kiriata. E 25% o ngā pakeke ka whakarongo ki te reo irirangi ka pāho i ngā waiata ōkawa a te Pākehā, ā, tata ki te haurua ka whakarongo ki ngā hōtaka a te Reo Irirangi o Aotearoa.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Jock Phillips, 'Ngā hākinakina, te rēhia - Te kāinga, te tāone', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-hakinakina-te-rehia/page-1 (accessed 30 March 2024)

He kōrero nā Jock Phillips, i tāngia i te 8 Feb 2005, updated 1 Sep 2015