Ko ngā kaumātua te hunga pakeke o te ao Māori. Ko te hunga tāne ka kīa he koroua, ko ngā mea wāhine ka kīa he kuia.
Ka eke te tangata ki te kaumātuatanga i runga i tōna pakeke, tōna mātau ki ngā kōrero tuku iho ā-iwi, me tōna tūnga ake hei kanohi kitea mā ngā whakatipuranga ō muri. Ki te eke te pakeke o te tangata ki ngā tau pokapū o te 60, kua eke ia ki te ahungarua. He rite tonu nā tōna pakeke ka kīa te tangata he kaumātua, heoi nā ngā pūkenga me ngā pūmanawa rangatira o ētahi, kua tū mai i te wā e rangatahi tonu ana.
Ngā ingoa kaumātua
Hāunga anō te kupu kaumātua, arā kē atu ngā kupu ā-iwi mō te kaumātua, kuia, koroua rānei. Anei ētahi tauira:
Tipuna/tupuna, matua tupuna.
Koroua, tipuna matua/tupuna matua, kauheke, koroheke, koro, koko, karanipā, koeke, korokoroua poua.
Kuia: tipuna wahine/tupuna wahine, karanimā/karanimāmā, perekōu, taua, ruruhi, ruahine, kui, kuikuia, ngoingoi.
Tūranga kaumātua i te taupori
Ka tū hirahira tonu te hunga kaumātua i roto i te ao Māori i runga i ō rātou takatūnga me te mātauranga kua kohia e rātou i runga i te wā. Kia taipakeke rawa kātahi ka poua te mana ki a ia me tōna kawe tonu i ōna i tūmanako ai. Ka rapua mai rātou hei tohutohu i ngā tūmomo mahi o ia rā, ā, pō noa ki ngā whakahaerenga me ngā kawa tapu o te Māori. Ka karangahia rātou e te iwi kia whakatūtuki i ētahi mahi mō te whānau me te matua iwi hoki.
Te tūranga kaumātua
He wāhi nui tō te kaumātua ki te ārahi haere. Inā koa ko ngā kaumātua ngā ūpoko o te whānau, ā ka taka ki a rātou te whakatau take whenua; ngā whakahaere me te whakamahinga o ngā taonga whānau; te whāngai me te whakaako i ngā tamariki, tae atu ki te tū hei māngai mō te whānau ki te rūnanga a te iwi.
Whāia ake, mā ngā kaumātua e tirotiro ngā tamariki i ngā wā e mahi ana ngā matua, e tū ana rānei rātou ki te pakanga. Mai anō e tūturu ana te whāngai o ngā kaumātua i te mokopuna mātāmua. Ko ngā kaumātua tonu ngā whare o te kōrero, whakapapa, mātauranga hoki.
Ngā panonitanga
Nā te oranga roa ake o te tangata kua rerekē te pakeke o te tangata kaumātua. I mua i te noho Pākehā, he kaumātua te tangata i roto i ōna tau 40, ā, ko ētahi e 30 noa iho te pakeke.
I te ngahuru tau 1980, ka karanga te tari kāwanatanga i tētahi hui kaumātua, ā, ka whakaturea te pakeke kaumātua mō tērā hui ko te 70 neke atu. Nō konā ka mahue mai tētahi o ngā kaumātua rongonui o Ngāpuhi a Haimona Snowden, kei ngā tau 60 noa iho.
