Ngā kai nui
Mai anō, ko te poaka me te rīwai ngā kai nui nā te Pākehā i mau ki Aotearoa.
Rīwai
Nā te rite o te āhua me te whakatipu ki te kūmara, tere te Māori ki te tango i te rīwai hei kai māna. I tana whakatakanga i ngā rīwai tōmua rawa ki ētahi Māori i Tōtaranui, whakahuatia ai e Kāpene Kuki te kupu ‘coumalla’ mō te rīwai.
Ko te mea nui i te rīwai, ka taea te whakatipu ki ngā whenua mātao kīhai te kūmara e tipu, ngā whenua pērā i Te Ara-a-Kiwa, i Te Urewera. He pai te tipu o te rīwai, huhua ana. Ko tētahi mea hoki, he tapu te māra kūmara. Waihoki, ka ūhia te tapu ki runga i te rīwai. Nāwai, ka noa te mahi whakatipu rīwai, taea noatia ai e te wahine, e te pononga te whakatipu rīwai. Nō konei ka tipu, ka mātotoru ngā hapori.
Poaka
I mua i te heringa mai o te poaka, ko te kurī me te kiore anake ngā whakangote hei kai mā te Māori. Whāia, he mārama te kite atu i te pai rawa atu o te poaka – ‘tere te hōrapa, tere te tipu, ka kai i ngā mea katoa’.1
He poaka, he rīwai rānei māu?
Atu i 1814 ki 1827 ka piki te utu mō te pū kotahi mai i te 150 kete rīwai me ngā poaka e waru, ki te 200 kete rīwai e 15 poaka rānei. Nāwai ā, ka tau te utu ki te 120 kete rīwai, e 10 poaka rānei. I te tekau tau atu i 1840, e 40 ngā poaka mō te hōiho kotahi. Tērā tētahi iwi i Te Moana-a-Toi, i hoko i tētahi kaipuke mō te e 500 poaka.
He moni hou
He mea nui ki te Māori te tukutuku taonga i waenganui i ngā iwi, ngā hapū. Nā konei pea hōrapa ai te poaka me te rīwai.
Tauhokohoko
Atu i 1803, kua tīmata te tauhokohoko a te Māori i te rīwai, te poaka, te kānga, aha atu. Heoi, whai muri i te whakaekenga o te kaipuke Boyd ki Whangaroa i te tau 1809 me te patunga o ngā tāngata katoa o runga, kīhai te Pākehā i hiahia kia tauhokohoko me te Māori. Kia tū rā anō te mīhana tuatahi i te tau 1814 ki Pēwhairangi i raro i a Te Mātenga, i raro hoki i te mana o te rangatira o Ngāpuhi rā a Ruatara, kātahi anō ka āhua pai haere. Tino hiahia a Ruatara ki te whakatipu witi hei whāngai i tōna iwi, hei hoko hoki ki tāwāhi. Atu i te tau 1814, ka tipu nui ngā māra i Pēwhairangi, hei whāngai ki ngā kaipuke ka tau. Ka huri te aronga o ngā iwi ki ngā tipu kai hou pērā i te rīwai.
Te rīwai, te pū, te riri
Atu i te tau 1818, ka tipu te hiahia mō ngā taonga rino a te Pākehā, pērā i te pū. Nō tana hokinga mai i Ingarangi, ka mauria mai e Hongi Hika o Ngāpuhi te tini pū. I konei ka tīmata tana rīriri ki ētahi atu iwi.
He pai te rīwai hei kai mā te taua e haere ana i te ara o Tūmatauenga, hāunga te mea iti noa ka taea te kawe i ngā haerenga roa. I tua atu, ka taea te tauhokohoko te rīwai mō te pū. Nā te pū ka huri katoa te āhua whawhai o te Māori. Nā te pū ka tini ngā herehere a ngā rangatira pērā i a Hongi Hika, i a Te Rauparaha hei aha, hei whakatipu i te harakeke, hei hārō i te muka.
Ngā manaakitanga ki te tangata
I te rau tau atu i 1800, ka noho te poaka me te rīwai ki waenganui pū i ngā hākari nui a te Māori. Mō ngā kai i tētahi hui i te tau 1881, ‘pukepuke ana ngā kete rīwai e 2,756, ngā mangō e 500, ka hia rau poaka; hauwhā maero te roa o te tahua’.2
Nāwai ā, ka whai wāhi nui ētahi momo rīwai ki te ao Māori, kīia ai ēnei, he rīwai Māori. Tae rawa ki te rau tau atu i 1900, he wāhi nui tonu ki te poaka me te rīwai hei whāngai tangata. Hei tauira, he tino kai ki te Māori te wheua poaka me te pūhā.
