Dictionary of New Zealand Bography logo

Kōrero: Rangi, Tūtekohi

Whārangi 1: Haurongo

Rangi, Tūtekohi

1871/1872?–1956

Nō Te Aitanga-a-Hauiti; he tohunga whakaora tūroro

I tuhia tēnei haurongo e Angela Ballara, ā, i tāngia tuatahitia ki Ngā Tāngata Taumata Rau i te 1998. He mea whakamāori nā Ngā Tangata Taumata Rau.

Nō te tau 1871, 1872 kē rānei i whānau ai a Tūtekohi Rangi, arā, ko Wiremu Retimana Rangi, ko Richmond Rangi ētahi anō o ōna īngoa. Ko Mangatuna pea te wāhi i whānau ai ia, ki te taha whaka-te-raki i Ūawa (Tolaga Bay) i Te Tai Rāwhiti. Ko Arihia Rangi tōna kōkā, he wahine nō Te Aitanga-a-Hauiti, tētahi o ngā aho tātai rangatira nō Ngāti Porou mai. Ko tōna matua ko Ratawari Rangi o Ngāti Kuranui (Ngāi Te Kuranui kē rānei) o te takiwā tonu ki Ūawa, he wāhanga nei nō Te Aitanga-a-Hauiti. Kāore i te tino mōhiotia ngā kōrero mō Tūtekohi i a ia e tamariki, e taitama tonu ana, ēngari nō te tekau tau atu i 1920, ki tōna iwi o tōna kāinga, he tino tohunga ia ki ngā kōrero tuku iho tae atu ki te mahi whakairo.

I moe wahine tonu a Tūtekohi ēngari kāore anō tōna īngoa kia kitea. Tokorua ā rāua tama, ko Tītī nei te īngoa o tētahi. Nō te tau 1948 tana moenga anō pea i tētahi wahine māna i Waikaremoana. Kotahi noa te rūma o tōna whare i Mangatuna, ā, he oneone tonu te papa o te whare. E rua tekau putu te roa o tōna whare, tekau mā whā putu te whānui, ā, noho tahi, kai tahi, moe tahi katoa ai tōna whānau i te whare nei. Tekau mā rua, nuku atu pea ki te rua tekau ngā kau i mirakatia e tana wahine me ā rāua tama, ā, heoi anō tōna oranga ko te haki kirīmi me te takuhe tamariki.

Atu i te tekau tau i 1930 i tīmata ai te hau o te rongo o Tūtekohi Rangi hai tohunga whakaora tūroro. Rewa ana te kaupapa a Tūtekohi, arā, te īngoa i huaina ai e ngā kaiwhakahaere kāwanatanga mō āna mahi, tērā pea he peka rerenga kē mai tēnei i te Hāhi Mihingare, kāore anō kia rēhitatia. I tīmata ake te mahi a Tūtekohi i ngā hui whakapono, i takea mai i ngā karakia Mihingare. He mea whakatū ēnei hui ki te kāinga o Rāwiri Kaipuke i Tāhaenui e tata atu rā ki Nūhaka. He karaka ture, he kaiwhakamārama reo te tangata nei a Rāwiri; tautokona ana hoki ngā hui rā e te kaumātua o te takiwā nei, e Kīngi Hemopō. Me kāore a Tūtekohi e tae ake ka whakakorea ngā hui. E ai ki te kōrero, mā runga i tētahi hōiho mā nei ia haere atu ai ki te hui, ā, he tohu i te kaha o te taki i te taha wairua i Te Tai Rāwhiti, mai i ngā rā anō o te poropiti rā, o Te Kooti Arikirangi. Mai i te tau 1938 i kore ai i pai ngā hui nei ki ngā Pirihimana o Aotearoa (New Zealand Police Force) me te Tari o te Ora (Department of Health), nā te mea e whā wiki nuku atu ki te ono wiki te roa e hui ana. Nā konei i rahua ai te whai mahi a te tangata, te noho tika a te whānau i te kāinga, tae atu ki te kore haere o ngā kaipiri me wā rātau tamariki i te kura; e ai ki te kōrero, e hia kē nei te nui o te waipiro e pau ana i ngā hui nei, ā, kāre hoki i tarea te kī kai te tika, kai te hē rānei te kōrero.

I roto i te tekau tau o muri mai, kaha ana te hau o ngā rongo o Tūtekohi, ā, kaha ake ana hoki te whāia o tana kaupapa. Taka rawa mai ki te tau 1949, e 200, neke atu ki te 300 te tokomaha o ana apataki tae atu ki ngā tūroro e manako nei kia whakaorangia. E rima nuku atu pea te nui o ngā wāhi whakatūria ai ngā hui. Ko te hui i te pā o Te Waimako nā Wiremu Mātāmua rāua ko Noa Tīwai i whakahaere, ā, ko tētahi anō i Raupunga nā Pāora Remuera (Lemuel) Te Urupū rāua ko Heuheu Heta i hautū, tae atu ki Hinemihi hoki i Te Wairoa, nā Hākiaha Ponga i taki. Ko Mill Pā, i Te Kapu (Frasertown) me Tikitiki anō hoki he wāhi hui. He maha kē anō hoki ngā tāngata e pāngia ana e te mate kohi, kua oti kē i ngā tākuta o ngā hōhipera o Kuki (Cook) me Te Puia te whakarite e kore rātau e taea te whakaora. Kāore he hui i tū ki Mangatuna tonu, ēngari hariharia mai ana ngā tūroro a Tūtekohi ki tōna kāinga, waiho ai e ngā whanaunga, ko te manako rā ka ora i a ia.

I whakamātau ngā pirihimana me ngā āpiha hauora kia whakaae ngā kaihautū o te kaupapa nei ki te whakapoto i ngā hui, ēngari ahakoa te pēhanga atu a te komiti iwi ā-rohe, he aha te aha! Nō te tau 1948 i tonoa e te kaiwhakahaere o te tari toko i te ora Māori, e Rangi Roera (Royal) ana āpiha toko i te ora o te hau kāinga, kia rīpoatia mai ngā mahi a Tūtekohi, kia āhei ai te whiu i a ia i raro i te Ture Whakamutu Tohunga (Tohunga Suppression Act) o 1907. Nō te marama o Hūrae 1950 i tuhi atu ai a Moana Raureti, ko ia te āpiha toko i te ora i Whakakī i Te Wairoa, ki a Rangi Roera mō te āhua o ngā amuamu e tukua atu ana ki te aroaro o ngā kaiwhakahaere ā-iwi. Ko te pūtake o ngā kōrero kāore anō kia ahatia te take nei. Ahakoa kāore i nuku atu te nui o ngā hui a Tūtekohi, ēngari i nāianei, kua nuku kē atu ki te ono ki te waru wiki kē te roa o aua hui. Ahakoa te whakaaro o ngā mema o te rōpū kaiwhakahaere ā-iwi kua takatakahi kētia tō rātau mana me te whakapae hoki he koretake noa rātau, mutu ana tō rātau kaha i konā. Ko te mea kē hoki e hiahiatia ana kia tū mai he kaiwhakaatu, ēngari kīhai ngā Māori i pai kia kōrerotia ngā mahi a ngā tohunga kai riri mai hoki rātau, ā, kai kore tonu he puna whakaora. Kore rawa e kitea mai e te kāwanatanga, e ngā mana whakahaere ā-iwi hoki, he huarahi hai whakarite i te āhuatanga nei.

Tērā pea mutu noa ana te kaupapa a Tūtekohi i muri i tōna matenga i te 21 o Pēpuere 1956. I mate ia i tōna kāinga tonu i te huarahi o Ruataniwha i Te Wairoa, ka mahue mai ko tana wahine me ā rāua tama tokorua. E rua rangi i muri mai, i tāpuketia ia ki Te Wainui.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Angela Ballara. 'Rangi, Tūtekohi', Dictionary of New Zealand Biography, first published in 1998. Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, https://teara.govt.nz/mi/biographies/4r2/rangi-tutekohi (accessed 29 March 2024)