Dictionary of New Zealand Bography logo

Kōrero: Mapu, James Waitaringa

Whārangi 1: Haurongo

Mapu, James Waitaringa

1894–1985

Nō Ngāti Kahungunu; he kaiwhakamārama reo, he kaitākaro, he tangata mahi pāmu, he kaiārahi hapori

I tuhia tēnei haurongo e Patrick Parsons, ā, i tāngia tuatahitia ki Ngā Tāngata Taumata Rau i te 1998. He mea whakamāori nā Ngā Tangata Taumata Rau.

I whānau a James Waitaringa Mapu (ko Jimmy, ko Hēmi ōna īngoa kārangaranga) ki Mōteo i Te Matau-a-Māui (Hawke's Bay), i te 4 o Maehe 1894. Ko Porokoru Mapu tōna matua, he taina nō Pāora Kurupō, te rangatira matua o te hapū o Ngāti Hinepare, o Ngāti Kahungunu. He tangata kakama, tangata tōrangapū a Porokoru ki ngā kaupapa e pātuki ana ki ngā Māori i roto o Te Matau-a-Māui, pērā i te kaupapa Kotahitanga i te tekau tau atu i 1890. Ko Apikara Matehaere Smith te whaea o Hēmi, nō te marae o Tāhaenui i Nūhaka, ā, ko Ngāti Rākaipaaka tōna iwi. I tōna taiohinga pā tahi ana a Hēmi ki ngā kaupapa whakapono o te ao Māori me te ao Pākehā, tupu ake nei ia ka noho hei whakaawe i a ia. Ahakoa he minita reimana te pāpā nō te Hāhi Mihinare, ā, ahakoa te noho mai a tōna tipuna kēkē a Nirai Runga hei minita mihinare mō Mōteo, haere kē ana te māmā ki te tohunga nui rā te mana, ki a Tipihau, hei kaiwhakaora ake i a Hēmi ina pāngia nei ia e te mate. I te nuinga o te wā ko Puketapu te kura i haere ai ia, ēngari ka taka mai ki ngā wā e haere ai ōna mātua ki ngā mahi kutikuti hipi, ka haere ia ki tana kuia, ki a Arareina Te Heretātua noho ai, i Waiōhiki. Ia rā, ia rā i reira, haere ai ia mā runga hōiho ki te kura Māori o Pākōwhai.

Nō te tau 1910 i whakaurua atu a Hēmi Mapu ki te Kāreti o Te Aute. I tōna wehenga atu i te kura ka whai mahi ia i te taha o tōna whanaunga, o Wiremu Kaipuke, he kaiwhakamāori tana mahi mō te Kōti Whenua Māori i Tanewaka (Dannevirke, ko Tāmakinui-a-Rua te īngoa tawhito mō te rohe.) Whiwhi ana ia i tana tohu raihana kaiwhakamāori i te marama o Oketopa i te tau 1915, ā, riro ana hoki i a ia tā rāua umanga i te Pakanga Tuatahi o te Ao. Nō te pito o te tau 1915 i haina ai ia hei hōia, ka kuhu atu ai ki te hōpuni hōia. I te marama o Mei i te tau 1916, i rere atu a Hēmi rātou ko te Taua Māori Tuawhā (4th Māori Contingent) o te Rōpū Paionia o Niu Tīreni (New Zealand Pioneer Battalion) mā runga tima ki Ōropi. I whawhai ia i te pakanga o te Somme, ā, noho ake ana ia ki Parani mō te roanga atu o te pakanga. I te tau 1917 ka tohua ia hei haihana.

He tangata pūmanawa a Hēmi ki ngā mahi hākinakina, ā, i muri tonu o te pakanga, ka uru atu ia ki te tīma whakataetae mahi omaoma o Niu Tīreni i Pārihi (Paris). I reira ka riro i a ia te mētara parāhi mō tana tuatorutanga i te omaoma tānga, 440 iāri te roa. I a ia e tatari ana ki te hoki mai ki te wā kāinga, i purei ia mō te tīma whutupaoro Māori (Māori All Blacks) i kakari rā ki a Wēra. I whai ia i ngā tākaro e rua nei i tana hokinga mai, toa ana ia i ngā whakataetae o Te Mātau-a-Māui mō te 220 me te 440 iāri, ā, uru atu ana hoki hei paihau i te tīma whutupaoro o tōna porowini. I muri mai i whai ia i te tākaro korowha, ā, riro ana i a ia te toanga mō te whakataetae runaruna korowha mō Te Matau-a-Māui (Hawke's Bay Amateur Golf Championship). Ko ia te toa Māori o Aotearoa i te tau 1938.

I mārena a Hēmi Mapu i a Ārepa (Alpha) Hineiaia Tāreha, ko Puihi (Pussy) tōna īngoa tāpiri, i Ōtātara (Taradale) i te 3 o Āperira i te tau 1923. Ka mokopuna a Puihi ki te rangatira rā, ki a Tāreha Te Moananui. I materoto ā rāua māhanga i te aituātanga o tō rāua motokā i te tau 1931. Nā te kore e kaha ki te whiwhi tamariki anō, tekau mā tahi ngā tamariki a ōna whanaunga nā rāua i whāngai. Ka huri rāua ki te whakapono o ngā Kaiwhakaatu a Ihowā (Jehovah's Witnesses), ā, i ngā tau o muri mai ka haere rāua ki Rarotonga me Amerika ki te āwhina i ngā mahi a te Hāhi nei.

Nō muri mai i āna mahi whakahaere i tētahi o ngā ope a tōna matua e hanga tupehau ana mō te taha awa o Tūtaekurī, ka huri ia ki te mahi mā te rerewhenua o Niu Tīreni (New Zealand Railways), me te whare patu mīti hoki i Whakatū. Taro ake ka whakauru atu a Hēmi ki te kaupapa ake a Apirana Ngata, ki te mahi pāmu miraka kau. I whakahauhautia ngā iwi Māori ki te whakamahi i ō rātou whenua i runga i te whakatōpū i ngā taitara whenua wehewehe, ki te para i ngā taekai me te ngahere, ka whakatū pāmu miraka kau ai. Nō te tau 1937 i rīhitia e Hēmi Mapu ngā whenua o te whānau o tana wahine i Paepaetahi, kei waenganui i Waiōhiki me Ōmarunui, hei tīmata māna i tētahi pāmu miraka kau, ā, nāwai rā ka tohunga ia ki tēnei mahi. I te paunga o te tekau tau ka whakawhānuitia ake e ia tana mahi pāmu, rīhitia ana e ia he whenua anō hei whakatipu hipi māna. Nō te tau 1960 pea i whakatā ia i āna mahi.

I runga a Hēmi Mapu i te Komiti Marae o Mōteo, ā, whai wāhi ana ia ki ngā petihana ki te Pāremata me tana pakanga anō kia whakahokia mai a Te Whanganui-a-Ōrotu (Napier Inner Harbour), i tangohia ai te taitara Māori i raro i ngā Ture mō te Poari Whanga o Ahuriri (Napier Harbour Board Acts) o te tekau tau atu i 1870. Ko ia te hēkeretari mā te rōpū ā-iwi o Heretaunga (Heretaunga Tribal Executive) o te rōpū tautoko i ngā Mahi Māori mō te Whawhai (Māori War Effort Organisation), mai i te tau 1942 tae atu ki te tau 1945. I muri mai mau tonu tana tūhono i te taura here i ngā ika ā-whiro Māori o te pakanga. I te tau 1983, kua waru tekau mā iwa nei ōna tau, ka tae atu ia ki te huinga anō o ngā ika ā Whiro Māori o Te Hokowhitu a Tū i Taihoa marae i Te Wairoa.

Ahakoa he puna mō ngā kōrero a tōna iwi, e mōhio tonu ana a Hēmi Mapu kua mimiti haere kē ngā kōrero o neherā me te matemate haere o ia whakatipuranga o te hunga kaumātua. Ka tō haere te rā ki a ia, ka ngana ia ki te whakatakoto i ana mōhiotanga, pērā i ētahi waiata a tōna iwi kua mokorea kē, nāna rā i waiata atu ki runga rīpene. I mate atu ia ki Ahuriri i te 8 o Ākuhata i te tau 1985, iwa tekau mā tahi ōna tau, mahue mai ana ko tana wahine ko Puihi.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Patrick Parsons. 'Mapu, James Waitaringa', Dictionary of New Zealand Biography, first published in 1998. Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, https://teara.govt.nz/mi/biographies/4m38/mapu-james-waitaringa (accessed 29 March 2024)