Dictionary of New Zealand Bography logo

Kōrero: Wahanui Huatare

Whārangi 1: Haurongo

Wahanui Huatare

?–1897

Nō Ngāti Maniapoto; he kaingārahu

I tuhia tēnei haurongo e Manuka Henare, ā, i tāngia tuatahitia ki Ngā Tāngata Taumata Rau i te 1993. He mea whakamāori nā Ngā Tangata Taumata Rau.

Nō ngā tau whakamutunga pea o te tekau tau atu i 1820 te wā i whānau ai a Wahanui Huatare. Ko ētehi o ōna īngoa kārangaranga ko Reihana Te Huatare, ko Te Reihana Whakahoehoe me Te Wahanui. He tama nā Te Ngohiteārau, e mōhiotia ana hoki ko Te Huatare, o Ngāti Maniapoto. I puta ake tōna whaea a Tārati i te rohe o Piopio. He wahine nō Ngāti Waiora o Mōkau. Ko te pito whakaroto o te riu o Waipā te wāhi o te whanaketanga o Wahanui. Ka taea e ia te taki mai tōna kāwai ki a Raka, ki a Hotunui me Tūrongo. He tuakana a ia nō Te Wiwini rāua ko Kaahu Huatare. Ēngari he whaea kē tō Kaahu. Taihoa ka tupu a Te Wiwini Huatare hei tohunga matakite rongonui. Ko Te Wairingiringi o Kāwhia te hoa wahine o Wahanui. I moe rāua ki tā te Māori nei tikanga, ēngari, kei te ngaro te rā me te tau. Nā te huatea ka tahuri rāua ki te atawhai tamariki, ā, ko Tūwhāngai Hounuku rāua ko Tuaārau ētehi.

I whakatupuria mai a Wahanui hei Karaitiana, ā, e ai ki ngā kōrero tuku iho a te whānau, i inoia e ōna pakeke kia akona hei minita mō te Hāhi Wēteriana. I whakaaturia mai e ia ōna mōhiotanga me ōna pūmanawa i a ia e ako ana i te kura o te Rōpū Māori Wēteriana i Te Tātua (Three Kings), i Ākarana (Auckland). Kātahi ia ka hoki ki tōna iwi noho ai i Te Kōpua.

Ngākau ngāwari noa ana a Wahanui ki ngā tikanga me ngā whakaaro hou menā ko te whakapai ake i te mana o tōna iwi te hua. Nāna i whakahaere te mahi hari mēra i waenga i Te Awamutu me Ahuriri (Napier) i te tekau tau atu i 1850. Taro ake, ka waihangatia e ia tētehi tikanga hei whakahaere i ngā mahi a te iwi, ā, hei whiu i te tangata hara. He tikanga i whakamīharotia e Te Koohi (John Gorst), te kaiwhakawā takiwā ki Waikato.

I te tata paunga o te tekau tau atu i 1850, ko ia tētehi i whakauru atu ki ngā hui e taupatupatu ana i te whakaaranga tuatahitanga i te kaupapa o te Kīngitanga. Ka tata rewa te rau o te patu, kāore i ārikarika te kaha o tāna ātete i ngā tikanga a te Pākehā, ā, ki te kāwanatanga tonu. I mau rākau a Wahanui i Pukekohe, i Ōrākau hoki. I Pēpuere o 1864 ka taotūtia mai i Hairini. Nā Wahanui tonu i mahi te tohu mō te Kīngitanga, arā, te Tarahou (te tangi a te pīkaokao), e waitohu mai ana i te tākiringa o te ata.

I te mutunga o te whawhai i Waikato ka meinga te Kīngitanga kia āta titiro i te tino āhua o tā rātou noho, kua mate nei rātou i ngā waitaua a te Pākehā, ā, kua murua nei ō rātou whenua. I taka ngā whakatau a Waikato me Ngāti Maniapoto kia whakahokia mai ki a rātou te mana motuhake ki ō rātou whenua. Ko te putanga ake tēnei o Wahanui hei kaingārahu tiketike mō Ngāti Maniapoto. I kitea i a ia ngā pūmanawa o te takawaenga e tino hiahiatia ana, ā, whakatūria tonutia atu a ia hei kaitohutohu matua ki te Kīngi Māori, ki a Tāwhiao. Ko Wahanui te māngai mō te ope a Tāwhiao i te whakaritenga o te maungārongo ki te kāwanatanga i Pirongia i te 11 o Hūrae 1881. Ā, ko ia anō te māngai mō Tāwhiao ki a Te Paraihe (John Bryce), te minita hou mō ngā take Māori, i ngā whakaritenga mō ngā take mana whenua i Noema o 1882. Nā te wehi kei wāhia te Kīngitanga e te kāwanatanga te take i kore ai ia i whakaae ki tā rātou kaupapa, arā, kia whakahokia mai ngā whenua muru i te uru o ngā awa o Waikato me Waipā, kia hoatu he whare mō Tāwhiao, he penihana mōna me ētehi tūranga kāwanatanga ki a ia, ā, me tuku e Ngāti Maniapoto he wāhi o tō rātou rohe ki a Tāwhiao.

Tino kaha te ātete a Wahanui i ngā mahi hokohoko whenua a Waikato me Ngāti Maniapoto. Ahakoa rā, i mōhio tūturu tahi rāua ko Rewi Maniapoto e kore e roa ka whakatuwheratia te Rohe Pōtae ki te Pākehā. Ka takoto tā rātou kaupapa ki te āta whakahaere i taua whakatuwheratanga, ki te whakamarumaru i ngā umanga mahi pāmutanga a te iwi me te whakapūmau i te mana e toe mai ana ki a rātou. Nō te tau 1883, tā rātou tino whakaaetanga kia tomokia te Rohe Pōtae e ngā kairūri o te ara hei whāinga mā te rerewē. Taro ake i taua tau anō, nō te mea kua oti rā hoki i a ia te whakaatu mā tana whakaae rā anō e āhei ai ngā kairūri ki te tomo ki te Rohe Pōtae, i āwhina ai ia ki te whakaora i te kairūri, i a Charles Hursthouse. I mau hereheretia tērā e te poropiti, e Te Mahuki rātou ko āna apataki o tana kaupapa Tekau-mā-rua i Te Uira. I ātetehia te kaupapa a Wahanui e ētehi o ngā hapū, ā, ka kino kē atu hoki i ngā mahi tinihanga, whakakumu hoki a ngā kamupene hoko whenua, nā rātou rā i mea kia whakatakotoria e Ngāti Hauā he take whenua ki te aroaro o te Kōti Whenua Māori.

I Hune o 1883 ka whakatakotoria tētehi pitihana ki mua o te Whare Pāremata i hainatia ngātahitia e Wahanui rāua ko Rewi. Whakaaratia ana e rāua te Tiriti o Waitangi e whakapūmau ana ki te Māori te tino rangatiratanga o ōna whenua katoa. Ka rīria e rāua te kāwanatanga mō ngā hanganga ture e takahi ana i te Tiriti me te tautotohe anō kāore he take o ngā rori, o ngā rerewē me ngā kōti menā ko te ngaromanga o ngā whenua Māori te hua. Nō Āperira o 1884, i a Tāwhiao e ngaro atu ana i Ingarangi ki te pitihana i a Kuini Wikitōria kia whakahokia mai ngā whenua muru o Waikato, ka whakapā atu a Rāpata Taute (Robert Stout) ki a Wahanui. E ai ki tā Wahanui, i kī taurangi atu a Taute ki a ia e kore he hōtēra kotahi e hangaia i te rohe o Ngāti Maniapoto, he waipiro e hokona, he kōti whenua rānei e whakahaeretia i taua rohe. Ko tā Wahanui mō tēnei ko te whakaae kia tukua he whenua mō te rerewē. Ka whakawhiwhia tētehi mētara kōura ki a ia kia āhei ai rāua ko tana hoa wahine ki te haere mā runga tereina kāore he utu; e tika ana hei tikanga whakarere tēnei ki ōna uri whakaheke. Ko te mate kē i whakakorea e te kāwanatanga te kī taurangi ā-waha a Taute mō te whenua, ā, he wā i muri mai e noho mauāhara ana a Ngāti Maniapoto ki ngā tikanga a te Pākehā me ā te kāwanatanga.

Ko te kī a Wahanui i Hepetema o 1884 kei te hiahia ia kia mahi tahi rāua ko te kāwanatanga mō te rerewē, ēngari, tērā ētehi tikanga hei tirohanga. I maiohatia e ngā mema i tōna tūnga ki te whakamārama i aua tikanga i te paepae noa o te Whare Pāremata i te 1 o Hepetema o te tau 1884. Ka uru mai ki ētehi o aua tikanga te mana o te Kīngitanga ki te whakahaere i a rātou anō, ki te kati i te waipiro i te rohe o Ngāti Maniapoto, ā, motuhake ki tōna iwi anake te mana ki te whakahaere i ō rātou whenua tupu. Nō muri mai ka hoatu he tūru mōna i te Kaunihera Ture, ēngari i takahē noa. Nō te tau 1886 ka whakaaro ia ki te tū hei Mema Māori mō Te Tai Hauāuru, heoi nāna tōna īngoa i unu i mua o te rā pōti.

I tīraha a Wahanui Huatare i Whataroa i te 5 o Tīhema 1897. Ahakoa tōna ū ki ngā tikanga a ngā tūpuna i noho tūturu tonu ia hei Karaitiana, ā, he tino hōhonu ngā mōhiotanga o te Karaipiture i mau i a ia. He tāpiringa atu ki tōna mana tērā o te pūkōrero taiea, o te kaitito whiti, o te kaitaupatupatu hoki, te mōhio ōna ki te tui haere i te Karaipiture ki roto i āna kōrero i a ia ka whaikōrero ki te iwi whānui. He maha āna kōrero i noho hei whakatauāki. Nā te hanga tonu o te tangata i whakatairanga te mana o Wahanui: hei ngā kōrero e ono putu, e whitu īnihi tōna teitei ina tū torotika ana. I ngā hui he kawa te tikanga, ka puta ake tana taiaha, arā kē noa atu te nui, ā, e tika ana kia pērā te rahi mō te tangata o tōna tū hanga.

Ko Wahanui te ngārahu ahurei o Ngāti Maniapoto i te wā e hiahiatia ana he momo kaiārahi hou e tika ana hei kawe i ngā kaupapa hou o taua wā. Ahakoa tana mōhio me puri tōna mana me tērā o tōna iwi, ka āta ārahina rātou e ia ki te whakapā atu ki te ao Pākehā kia puta ai he painga mō rātou. He maha ngā whare kei runga i ngā marae o Ngāti Maniapoto nā Wahanui i whakaīngoa, ā, kua mahue mai hei taonga tuku iho nāna. Nā Gottfried Lindauer tana whakaahua i peita i te tau 1882, ā, nā Joseph Gaut tētehi atu i te tau 1885. Kei te Whare Pupuri Taonga ā-Rohe o Te Awamutu tētehi whakapakoko ōna e pupuri ana.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Manuka Henare. 'Wahanui Huatare', Dictionary of New Zealand Biography, first published in 1993. Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, https://teara.govt.nz/mi/biographies/2w2/wahanui-huatare (accessed 29 March 2024)