Dictionary of New Zealand Bography logo

Kōrero: Tareahi, Rāwiri

Whārangi 1: Haurongo

Tareahi, Rāwiri

fl. 1820–1850

Nō Ngāti Kahungunu; he rangatira

I tuhia tēnei haurongo e Patrick Parsons, ā, i tāngia tuatahitia ki Ngā Tāngata Taumata Rau i te 1990. He mea whakamāori nā Ngā Tangata Taumata Rau.

I whānau a Tareahi i te whakamutunga o te rau tau 1700–1799, ki Te Poraiti pea, i Wharerangi, i te taha uru o Te Whanganui-o-Orotū, i Ahuriri (Napier). Ko Waitaringa o Ngāi Tākaha rāua ko Te Huripatu o Ngāti Hinepare ōna mātua. I taka a Ngāi Tākaha, te hapū o tōna pāpā, ki raro i a Ngāi Te Ūpokoiri, ka noho i te takiwā i runga ake o te awa o Ngaruroro. Ko te mana whenua o Tareahi nō tōna whaea, nō Te Huripatu, nō Ngāti Hinepare, he hapū nō roto i a Ngāti Kahungunu.

I ngā tau 1800–1830 e ngangau ana te riri i waenga i ngā hapū o Heretaunga, e whakaekea ana rātau e ngā iwi kē. Na, ka puta te toa o Tareahi, ka whakaurua atu ki te rārangi rangatira o Ngāti Hinepare, ki te taha o ōna pakeke, o Haemania rāua ko Pakapaka, ngā tama a Tarewai. Ko Haemania tō mua, ko ia anō te mea i mate wawe. Nō te pakanga i Pukemokimoki, i te taha tonga o Ahuriri maunga. Ka mate ko Pakapaka i mua atu i te tau 1820. Ka mahue mā Tareahi e ngaki te mate i te pakanga o Taitimuroa. I mua o te pakanga, ka māminga, ka rere a Tareahi mā ki te piko o te awa o Tūtaekurī mahere ai. Mātua rawa, ko tāna apakura mō Pakapaka, hei whakamāmā i tōna hinapōuri, hei whakamanawa i āna toa, kātahi, ka takatū i tāna ope. Kia pō ka whakamomoka atu ai ki te tahutahu i ngā waka o Ngāti Parau. Mā Ngāti Hinepare tērā; mā Ngāi Te Ūpokoiri a Pukemokimoki e whakaeke mai i rāwāhi. I te muranga o ngā waka, ka whakaputa te hunga o te pā ka taiapuhia. Tokomaha ngā mea i matemate, ka ea te mate o Pakapaka, ka tū ko Tareahi hei tino rangatira mō Ngāti Hinepare.

I te tekau tau mai i 1820, i te whakahakahaka mai o ngā ope taua o te raki i Ahuriri, ka whakahekea e Te Pareihe tōna iwi o Ngāti Te Whatuiāpiti ki Nukutaurua, ki Te Māhia. Ēngari a Tareahi, i noho tonu ki te āwhina i a Te Hauwaho o Ngāti Parau. Ka tahuri ki te whakakaha i tō rāua pā tūwatawata, i a Te Pakake, e tū ana i te motu. Tū rawa ake te pakanga i te tau 1824 pea, e whakaeke ana ko Waikato, ko Ngāti Tūwharetoa, ko Ngāti Raukawa, ko Ngāti Maniapoto – tēnā tini o te hoariri me ārātau pū – patua rawatia a Ngāti Parau. Ka mate a Te Hauwaho, ka rauoratia a Tareahi. Ka huihui mai ngā herehere kia tangi tahi rātau ki ō rātau mate. Ka pā te apakura a Tareahi, ka akiākina e ia me rere rātau ki āna māra kai i Matahourua. Heoi, i mauria kē rātau ki Waikato. I te taenga atu ka tangihia rātau e Te Wherowhero, he mōhio nōna i patua rātau mō te kore take noa. Ka whakatika a Te Wherowhero ki te whakahoki i a rātau ki Heretaunga. E ai ki tā Pāora Kaiwhata, tama a Tareahi, 18 ngā marama e ngaro atu ana rātau, ka hokihoki mai.

Rokohanga atu, he kāinga mahue; ahakoa anō, kīhai ia i whai atu i tōna iwi ki Te Māhia; i noho tonu i ōna whenua i te roto i Ōingo, i kā tonu ai ngā ahi a Ngāti Hinepare rāua ko Ngāi Te Ūpokoiri. Ka tahuri hoki ia ki te ako i tana tama, i a Pāora, ki ngā tikanga, ki ngā kōrero a te iwi. I ērā wā kīhai te toa mau rākau i ora roa. Ēngari a Tareahi, i kite rawa ia i te hohounga o te rongo ki a Ngāti Tūwharetoa; i te hokinga mai o te iwi ki ō rātau kāinga, ki ō rātau whenua tupu; i te maunga mai o te Whakapono ki Heretaunga. Tae atu hoki ki te hokonga a te kāwana i te whenua i Ahuriri, i te tau 1851.

I te whakapaunga o te tekau tau mai i 1840, ka iriirihia a Tareahi e te mihinare, e Te Koreneho (William Colenso), ka tapaina kia Rāwiri, nāna rā ngā hīmene me ngā waiata o te Tuhituhinga. Tau rawa atu tērā īngoa mō Tareahi. Tokorua rāua, ngā Rāwiri nei, he toa mau rākau, tokorua anō rāua he kaitito waiata. I te tau 1850, ka peka anō a Te Koreneho ki Te Poraiti, ka tūpono ki a Tareahi e whiri taura ana mō ana kupenga. Ka tono a Tareahi kia iriirihia ngā tamariki o te pā, me tana kī anō, ko tana mahi he karakia i ngā ata i ngā ahiahi katoa, ahakoa tōna kotahi. I whakatūpato anō ia i a Te Koreneho, ki ngā tāpokopokotanga o te wā. I mea ia kia manawa nui, kia ū, kia kaha, ahakoa pēhea. Me te mea nei kua mōhio kē a Tareahi, ka whiuwhiua a Te Koreneho, he whakapāpānga nōna ki tana tūmau, he wahine Māori.

Hei a Tareahi, tokotoru āna wāhine. Nā Hinewhakaehua o Ngāti Kōpua, ko tana tama tuatahi ko Porokuru Mapu. Nā te teina o Hinewhakaehua, nā Whakahiahia, he tamāhine, ko Hēpora. Nā te wahine tuatoru, nā Whareunga o Ngāti Māhu, e toru ngā tamariki – ko Ani Kānara Marewa i moe i a Pāpaka, teina o Mananui me Iwikau Te Heuheu Tūkino; ko Rāwinia Kāingaroa i moe i te mokopuna a Pakapaka; ko Pāora Kaiwhata, ko ia te whakamutunga o ngā rangatira mau moko o Ngāti Hinepare.

I Wharerangi i te marama o Tīhema 1850, ka tūtaki a Te Mākarini (Donald McLean) – te kanohi kaitirotiro a te kāwanatanga mō ngā hokonga whenua – ki a Tareahi. Ka mea a Te Mākarini, ko tērā kaumātua ko Rāwiri, he tipua, kei Wharerangi e noho ana. Rite tonu ki ngā poropiti o neherā, e mau ana i tana tokotoko, e takitaki ana rātau katoa ko āna wāhine me tana tama.

Ka tō te rā ki a Tareahi. Ka mate noa i te tekau tau mai i 1850. Ko tana ōhākī, me tanu ia e ana tama ki raro tonu o Te Poraiti, 'kia rongo tonu ai ia i te tai e haruru ana'.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Patrick Parsons. 'Tareahi, Rāwiri', Dictionary of New Zealand Biography, first published in 1990. Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, https://teara.govt.nz/mi/biographies/1t16/tareahi-rawiri (accessed 30 March 2024)