Dictionary of New Zealand Bography logo

Kōrero: Tūroa, Te Peehi

Whārangi 1: Haurongo

Tūroa, Te Peehi

?–1845

Nō Te Āti Haunui-a-Pāpārangi; he rangatira, he toa, he kaitito waiata

I tuhia tēnei haurongo e Steven Oliver, ā, i tāngia tuatahitia ki Ngā Tāngata Taumata Rau i te 1990. He mea whakamāori nā Ngā Tangata Taumata Rau.

Nō te whakapaunga o te rau tau 1700–1799 i whānau ai a Te Peehi Tūroa. Ko Te Rākau-ā-Peehi Tūroa Papa-i-ōuru te roanga atu o tōna īngoa. Ko Te Hītaua a Tūkai-ora tōna matua, ko Tinanga tōna whaea. Nō ngā waka o Te Arawa, o Aotea, o Tainui, o Tākitimu a Te Peehi Tūroa. Ko ia te rangatira o Ngāti Patutokotoko o Te Āti Haunui-a-Pāpārangi. I te taetaenga mai o ngā Pākehā i te tīmatanga o te rau tau 1800–1899 ko Te Peehi Tūroa tētahi o ngā tino rangatira o Whanganui. He maha nei ngā waiata i titoa e ia.

I ngā tau tōmua o ngā rau tau 1800–1899, nā Te Peehi i patu tētahi marau i te taiheke o te au-tapu i te awa o Whanganui. Ko tēnei ope, nō Tūhua ā, i taka mai rātou mai i te takiwā o Taumarunui ka ahu mai mā te awa i Ōhura. I taua wā anō, ka uru atu ia ki ngā whawhai i waenga i a Ngāti Apa rāua ko Ngāti Kahungunu. Ka whakahaumi ki a Ngāti Apa, ā, i tae rā anō ia ki te rāwhiti ki Pōrangahau i te tai tonga o Te Matau-a-Māui (Hawke's Bay), marau haere ai. I te tau 1819, 1820 rānei, nā te hunga mau pū o te raki i whakaeke a Whanganui, i a rātou e hoki mai ana i te tonga. Ka ahu whakarunga o te awa, ā tae rawa ki Kaiwhakauka. Ehara, ko Te Peehi Tūroa me tana ope matararahi, me ana uku o Taupō, e tū mai ana. Ka peia haere mai. He mea taotū te rangatira o Ngāpuhi, a Tūwhare, ka mate; ko tana irāmutu ko Toki-whati i mau herehere, ka utua ki te kākahu maitai, ka tukuna. Ka taka ki ngā tau 1821–22, ka hinga i a Te Peehi, i Mangatoa, he wāhanga o te Amiowhenua, he taua nō te raki.

Nō ērā wā anō i karapotia ai e Te Peehi te pā o te rangatira o Ngāti Raukawa, o Puke, i Makakote. Heoi, ko te kōrero, i arohaina e ia taua iwi. I tōna mōhiotanga e noho kore kai ana, ka hīkina te awhi. Ka taka ki te hekenga o Ngāti Toa me Ngāti Raukawa ki Horowhenua, katātāngia rātou e Te Peehi. Ka kōrerohia e rātou ko Te Ānaua me Te Rangi Paetahi kia patua a Te Rauparaha i Papaitonga. Nō te tau 1824 rātou ka whakahono ki ngā iwi o te tonga, ka kakarihia a Kapiti, he aha te aha, kāore i riro te tāhuna. Nō muri mai i te tau 1829, ka ngakia e Te Rauparaha ōna mate i Whanganui, i Makakote. Ka hono mai a Ngāti Raukawa, ka huakina te pā matua i te ngutuawa o Whanganui, a Pūtiki-wharanui, ka horo. Ēngari a Te Peehi Tūroa, i tukuna e Te Whatanui kia haere, mō te manaakitanga i tōna iwi i Makakote.

I te whakapaunga o te tekau tau mai i 1820, ka whakapaheko ngā iwi o te pū o Te Ika-a-Māui ka pakanga ki Te Tai Rāwhiti. E 300 ngā toa o Whanganui i raro i a Te Peehi Tūroa i hono atu ki a Mananui Te Heuheu Tūkino II rātou ko ētehi atu kaingārahu hei kakari ki a Ngāti Kahungunu. Ka whakaekea e rātou te takiwā o Tūranganui-a-Kiwa (Poverty Bay); ka hinga ko Rongowhakaata me Te Aitanga-a-Hauiti. I tautokona anō hoki e Te Peehi te whakahē a Mananui ki te Tama-te-uaua, arā, te heke a Te Āti Awa ki Horowhenua i te tekau tau mai i 1830.

Ko Te Karu Whā (Henry Williams) rāua ko Te Harawira (Octavius Hadfield), ngā kaiwhakaatu i te hainatanga a Te Peehi i te Tiriti o Waitangi i Whanganui, i te tau 1840. Nāna anō hoki i haina te pukapuka hoko i te whenua i Whanganui ki a Edward Jerningham Wakefield. Nō te tirotirohanga a William Spain i taua hoko, ka kī a Te Peehi kīhai kē ia i utua. Ahakoa anō, i te tau 1845 ko ia tonu i te whiriwhiri i ngā whakahaere i te hokonga o Whanganui.

Tokorua ngā wāhine a Te Peehi, ko Utaora rāua ko Te Piki. Ki ngā tuhinga tokowaru ana tamariki. I ngā tau 1860 ko ana tama ko Te Peehi Pākoro rāua ko Tāhana, ngā rangatira o ngā Hauhau o Whanganui. Nā te mihinare, nā Te Teira (Richard Taylor) i iriiri a Te Peehi, ā, ka tangohia e ia ko Hōri Kīngi hei īngoa iriiri mōna. He mea whakahaere tēnei kaupapa i Pūtiki-wharanui, i te 7 o Hepetema 1845. Ao ake, ka pō, ka mate a Te Peehi i Waipākura. Kei te ana i Ō-te-apu, i te takiwā ki Pipiriki, e takoto ana. I whakaarahia ki Waipākura he waka kaitā whakairo nei, hei whakamaharatanga ki a ia. Nō te tau 1847 ka pau i te ahi taua waka, me te kāinga o Te Peehi. Ka haere te wā, ka waihangatia anō he waka whakamahara ki Pukehika.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Steven Oliver. 'Tūroa, Te Peehi', Dictionary of New Zealand Biography, first published in 1990. Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, https://teara.govt.nz/mi/biographies/1t115/turoa-te-peehi (accessed 24 April 2024)