Ngā momo oneone
Neke atu i te 30 ngā momo o te oneone i tātaria e te Māori.
Ko te one-parakiwai he oneone i kawea e te waipuke, ko te one-pū ko te kirikiri, ko te one-nui, he whakawhenumitanga o te uku, te one-pū me ētahi whakahaumako. He momo uku te keretū, te kerematua me te kerewhenua.
He one puia te tenga kākāriki, kei ngā whenua i Te Moana-a-Toitehuatahi. I tapaa ko te tenga kākāriki nā te rite o te one nei ki te nae o te kākāriki.
Te whakatipu kūmara
Anei he kōrero nā tētahi kaumātua o Ngāti Kahungunu mō te pai o ētahi momo one hei whakatipu kūmara:
Mēnā he one-matua te oneone i taua māra kūmara, me whakawhenumi ki te kirikiri; mā te kirikiri hei whakakaha atu. Ka anuanu te tangata ki tēnei mahi nā te uaua ki te kawe i te kirikiri. He pai mēnā he one-paraumu, he māmā hoki te mahi, ko te kirikiri ka ruia ki raro i ngā rau kia kore ai e pāngia e te paru me te mākū. Ki te kore he wāhi one-paraumu, ka pai noa atu te one-haruru hei whakatipu kūmara. Kaua e whāwhā ki te one-tuatara, he uaua rawa atu te tāmata me te waha kirikiri hei tāpiri.1
Te whakawhenumi oneone
Ko te oneone pai mō te ono kūmara ko te one māmā, mahana, one-pū hoki. Ki te kore e pēnei, ka tahuri te Māori ki te tāpiri i te kirikiri me te one-pū ki te oneone, kia aha ai, kia rere noa atu ai te wai; he wā anō ka whakamahia te ngārahu, te anga rānei. He nui te kirikiri i keria i runga i tēnei kaupapa, ā, kitea tonutia ai ngā rua kerikeri i ēnei rā.
I whakawhenumitia pēneitia ai ngā oneone ki Te Ika-a-Māui me Te Wai Pounamu; kīia ai e te Pākehā, he oneone plaggen.
Te whakatipu taro
Ka kite te mihinare rā a Te Koroneho, he rerekē te oneone mō te whakatipu kūmara tērā i te oneone mō te whakatipu taro; ‘kia haumākū te oneone … kia marewa kia hōhonu … kia onematua … ki ngā tahatika o ngā kōawa me ngā repo, ā, hei ētahi wā ki te take o ngā paripari i te taha moana.2 I Te Tai Tokerau, ka whakatipuria te taro ki ngā repo kua oti kē he hāwai te kerikeri.
He whakahaumako
Hei whakahaumako i te oneone, ka tāpaea te tarutaru me te pungarehu. I mua i te taenga o te Pākehā, kīhai he kararehe nui, whai anō kīhai he hamuti kararehe hei whakahaumako i te oneone. Nō te taenga o te Pākehā me āna kararehe rahi, kāore tonu te Māori i rata ki te hamuti kararehe hei whakahaumako, nā te wehi ki te pānga o te hamuti ki te kai. Ka hia whakatipuranga ka memeha haere i tēnei wehi.
He one tapu
Nō te tau 1929 ka tae te kaimātai tikanga tangata a Peter Buck (Te Rangi Hīroa) ki Ra‘iatea, takiwā ki Tahiti. Ka whakapae ētahi, koinei a Hawaiki. ‘I taku taenga ki reira, ka uru te whakaaro ki te kapu he one tapu mai i taku tapuwae tuatahi ki Havai‘i. Hauwarea ake. I ū kē mātou ki tētahi tauranga waka, ko ngā whare nunui kei tua. Hē katoa ki ahau.’’ 2
Te whakamahi uku
Ka tahuna te kōkōwai kia ea ake ai ko te hōrū. Ka pania te hōrū ki te tinana me te kanohi o te tangata, he tohu rangatira. I tua atu, ka pania ki te waka, ki te whare, tae rawa atu ki ngā kōiwi o te tangata i mate. Ka poipoi i te kōkōwai, kātahi ka tunu te ngārahu ki te ahi rānei, ka konatu ki te hinu mangō. Ko tākou te ingoa o tētahi atu momo hōrū.
He momo uku te taioma, ka tahuna, ka pehua, ka konatua ki te hinu kia puta te momo hinu tā, kīia ai ko taioma. Waihoki, tērā te pukepoto, he hinu kikorangi te tae. Ko te uku hei horoi. Hei ētahi wā ka pōkaia te kai ki te uku, ka waiho ki te ahi tunu ai.
Ngā ingoa wāhi
Ka tapaina ētahi wāhi ki te momo oneone o te takiwā:
- Kenepuru (he parahua āhua kirikiri nei), kei Te Whanganui-a-Tara
- Kereone (he one āhua kirikiri nei), tata ki Mōrena (Morrinsville)
- Onetea (he one tea, āhua kirikiri), tata ki Tākiwira (Dargaville)
- Te kūiti o Kōkōwai, i Taranaki
- Taioma, i Ōtākou
- Pukepoto, tata ki Kaitāia
- Ōtākou.
Ko ētahi wāhi ka tapaa ki te momo uku, momo tae o te takiwā: