Kōrero: Ngāti Ruanui

Whārangi 2. Te wā o te pōuri

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Ngā pakanga me ngā whakaekenga

I tū te maha o ngā pakanga i Taranaki i ngā tau tōmua o te rau tau 1800, i te whakaekenga ake o ngā taua mau pū o te tai tokerau. He hua kino tō te pū: whakamahia ai ngā pū ki te hopu taurekareka hei mahi muka e pai ai te hoko i ētahi atu pū.

I whakaekea a Ngāti Ruanui e Ngāpuhi i ngā tau 1816–17. Ka tae rawa ki te tonga, ki te pā o Waimate kei te pūaha o te awa o Kapuni. Nō te tau 1818 ka whakaekengia anōtia a Ngāti Ruanui e te taua o Ngāti Toa, o Ngāti Whātua, o Ngāpuhi, i raro i ō rātou rangatira a Te Rauparaha, a Murupaenga, a Tūwhare. I te tau 1819 i arahina he taua e ngā rangatira nui o Ngāpuhi e Patuone mā, kia toro tika ki roto o Taranaki. Ka whakaekengia a Ōkahutītī, te pā o Ngāti Ruanui. Nā tō rātou ngoikore ki te ārai i ngā pū o te hoariri, ka marara a Ngāti Ruanui. Tini te tangata i mate, i heria rānei hei whakarau.

Te tono maungārongo

I te marama o Nōema o te tau 1820, i kōrero a Patuone ki te mihinare, kaiwhakawā a Samuel Marsden, e mea ana ia kua tū tōna maungārongo me Taranaki me Ngāti Ruanui. I rongo a Marsden i a Patuone e kī ana, ‘tekau ana tāngata i waiho e ia ki reira kia moe wāhine, ka mutu, i kawea ētahi o Taranaki i tōna taha, ko ētahi kei konei tonu’. 1 Koianei pea te take i te wā i tukuna ai ngā herehere i te rohe o Hokianga e Ngāpuhi i runga i te tono a ngā mihinare i ngā tau tōmuri o te tekau tau atu i 1830, he tokomaha kīhai i hoki ki te tonga. Ko te āhua nei, he maha rātou ehara i te herehere engari he hoa, he tamariki rānei o ngā moenga maungārongo kua whakaritea noatia e Patuone.

Hāunga anō, he nui ngā pakanga ā, kātahi anō ka mau te rongo ki a Ngāti Ruanui.

Te mutunga o ngā riri pū

Nō te tau 1820 ko Te Rauparaha anō tērā i whakaeke mai. I te wā 1821–22 ka puta te taua nui i mōhiotia ai ko te Āmiowhenua; ko tōna rangatira ko Āpihai Te Kawau o Ngāti Whātua.

Nō te tau 1834 ka whakaeke te ope taua nui o Waikato. Nā Te Wherowhero rātou ko Te Waharoa, ko Te Kanawa ā rātou toa e 2,500 te rahi i ārahi ki mua i te pā o Te Ruaki kei te kōawa o Tangāhoe. Ko te kōrero, e whai ana rātou i a Te Rei Hanataua o Ngāti Ruanui.

Te kaiārahi tāpoi a Te Paea (Guide Sophia)

I te tau 1829 i mauheretia tētahi wahine, a Kōtiro Hinerangi o Ngāti Ruanui e te taua muru o Ngāpuhi ka heria hei taurekareka mā Hone Heke. Nāwai, ka moe ia i tētahi Kōtimana, ko Alexander Grey. Ko tā rāua tamāhine a Te Paea i whānau i te tau 1832. I a ia ka pakeke ka hau te rongo mō tana tū hei kaiārahi matua ki Te Tarata me Ō-tū-kapua-rangi (Pink and White Terraces), ki Rotomahana i mua i tō rātou whakangaromanga i te pahūtanga o Tarawera i te tau 1886. I ngā rā tata i mua i te pahūtanga ka kite a Te Paea i tētahi waka wairua e hoea ana i te roto, ka mōhio ia he aituā kei te haere. Nō muri o te pahūtanga ka hūnuku a Te Paea ki Rotorua, ki reira mahi ai hei kaiārahi tāpoi i Whakarewarewa. Nō te tau 1911 ka mate ia.

E toru marama e awhitia ana te pā, kātahi anō ka horo. I kōrero te minita a William Woon mō te pakanga i Te Ruaki, ‘kāore he kōrero atu i te pōuri nui, nā te nui o ō rātou pāpā, hoa i hinga ki reira’. 2 Ka haere tonu te ope taua, ka riro te pā o Ōhangai. Ka awhitia te pā o Waimate-ōrangi-tuapeka i te riri e mōhiotia ana ko Ngā Ngutu-maiore. E iwa rā i tū ai tēnei riri. Tini te hoariri i mate i te pū o Te Matakātea. Nāwai, ka tono a Te Wherowhero kia mutu te riri i runga i tana kōrero:

Kātahi anō taku patu ka hoki mai. Ka hoki ake nei au, e kore anō e ara mai te rau o taku patu. 3

Koinei te whakaekenga whakamutunga a iwi kē ki runga i a Ngāti Ruanui. Kua pāhuatia te whenua, kua mau herehere te tokomaha, kua rere rānei kei whenua kē.

Kupu tāpiri
  1. J. R. Elder, ed., The letters and journals of Samuel Marsden. Dunedin: Coulls Somerville Wilkie, 1932, p. 326. › Back
  2. William Woon, Letter, 2 May 1849. In Wesleyan Methodist Missionary Society, London, letters from the missionaries to the secretaries, 1817–1867, Kinder Library, Auckland. › Back
  3. Pei Te Hurinui Jones, King Potatau. Wellington: Polynesian Society, 1959, pp. 150–51. › Back
Me pēnei te tohu i te whārangi:

Tony Sole, 'Ngāti Ruanui - Te wā o te pōuri', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/ngati-ruanui/page-2 (accessed 20 April 2024)

He kōrero nā Tony Sole, i tāngia i te 8 Feb 2005, updated 22 Mar 2017