Ngā pakanga me ngā whakaekenga
I tū te maha o ngā pakanga i Taranaki i ngā tau tōmua o te rau tau 1800, i te whakaekenga ake o ngā taua mau pū o te tai tokerau. He hua kino tō te pū: whakamahia ai ngā pū ki te hopu taurekareka hei mahi muka e pai ai te hoko i ētahi atu pū.
I whakaekea a Ngāti Ruanui e Ngāpuhi i ngā tau 1816–17. Ka tae rawa ki te tonga, ki te pā o Waimate kei te pūaha o te awa o Kapuni. Nō te tau 1818 ka whakaekengia anōtia a Ngāti Ruanui e te taua o Ngāti Toa, o Ngāti Whātua, o Ngāpuhi, i raro i ō rātou rangatira a Te Rauparaha, a Murupaenga, a Tūwhare. I te tau 1819 i arahina he taua e ngā rangatira nui o Ngāpuhi e Patuone mā, kia toro tika ki roto o Taranaki. Ka whakaekengia a Ōkahutītī, te pā o Ngāti Ruanui. Nā tō rātou ngoikore ki te ārai i ngā pū o te hoariri, ka marara a Ngāti Ruanui. Tini te tangata i mate, i heria rānei hei whakarau.
Te tono maungārongo
I te marama o Nōema o te tau 1820, i kōrero a Patuone ki te mihinare, kaiwhakawā a Samuel Marsden, e mea ana ia kua tū tōna maungārongo me Taranaki me Ngāti Ruanui. I rongo a Marsden i a Patuone e kī ana, ‘tekau ana tāngata i waiho e ia ki reira kia moe wāhine, ka mutu, i kawea ētahi o Taranaki i tōna taha, ko ētahi kei konei tonu’. 1 Koianei pea te take i te wā i tukuna ai ngā herehere i te rohe o Hokianga e Ngāpuhi i runga i te tono a ngā mihinare i ngā tau tōmuri o te tekau tau atu i 1830, he tokomaha kīhai i hoki ki te tonga. Ko te āhua nei, he maha rātou ehara i te herehere engari he hoa, he tamariki rānei o ngā moenga maungārongo kua whakaritea noatia e Patuone.
Hāunga anō, he nui ngā pakanga ā, kātahi anō ka mau te rongo ki a Ngāti Ruanui.
Te mutunga o ngā riri pū
Nō te tau 1820 ko Te Rauparaha anō tērā i whakaeke mai. I te wā 1821–22 ka puta te taua nui i mōhiotia ai ko te Āmiowhenua; ko tōna rangatira ko Āpihai Te Kawau o Ngāti Whātua.
Nō te tau 1834 ka whakaeke te ope taua nui o Waikato. Nā Te Wherowhero rātou ko Te Waharoa, ko Te Kanawa ā rātou toa e 2,500 te rahi i ārahi ki mua i te pā o Te Ruaki kei te kōawa o Tangāhoe. Ko te kōrero, e whai ana rātou i a Te Rei Hanataua o Ngāti Ruanui.
Te kaiārahi tāpoi a Te Paea (Guide Sophia)
I te tau 1829 i mauheretia tētahi wahine, a Kōtiro Hinerangi o Ngāti Ruanui e te taua muru o Ngāpuhi ka heria hei taurekareka mā Hone Heke. Nāwai, ka moe ia i tētahi Kōtimana, ko Alexander Grey. Ko tā rāua tamāhine a Te Paea i whānau i te tau 1832. I a ia ka pakeke ka hau te rongo mō tana tū hei kaiārahi matua ki Te Tarata me Ō-tū-kapua-rangi (Pink and White Terraces), ki Rotomahana i mua i tō rātou whakangaromanga i te pahūtanga o Tarawera i te tau 1886. I ngā rā tata i mua i te pahūtanga ka kite a Te Paea i tētahi waka wairua e hoea ana i te roto, ka mōhio ia he aituā kei te haere. Nō muri o te pahūtanga ka hūnuku a Te Paea ki Rotorua, ki reira mahi ai hei kaiārahi tāpoi i Whakarewarewa. Nō te tau 1911 ka mate ia.
E toru marama e awhitia ana te pā, kātahi anō ka horo. I kōrero te minita a William Woon mō te pakanga i Te Ruaki, ‘kāore he kōrero atu i te pōuri nui, nā te nui o ō rātou pāpā, hoa i hinga ki reira’. 2 Ka haere tonu te ope taua, ka riro te pā o Ōhangai. Ka awhitia te pā o Waimate-ōrangi-tuapeka i te riri e mōhiotia ana ko Ngā Ngutu-maiore. E iwa rā i tū ai tēnei riri. Tini te hoariri i mate i te pū o Te Matakātea. Nāwai, ka tono a Te Wherowhero kia mutu te riri i runga i tana kōrero:
Kātahi anō taku patu ka hoki mai. Ka hoki ake nei au, e kore anō e ara mai te rau o taku patu. 3
Koinei te whakaekenga whakamutunga a iwi kē ki runga i a Ngāti Ruanui. Kua pāhuatia te whenua, kua mau herehere te tokomaha, kua rere rānei kei whenua kē.