Dictionary of New Zealand Bography logo

Kōrero: Te Wake, Heremia

Whārangi 1: Haurongo

Te Wake, Heremia

?–1918

Nō Te Rarawa; he kaihautū, he kaiahu whenua, he āteha, he katikita.

I tuhia tēnei haurongo e Steven Oliver, ā, i tāngia tuatahitia ki Ngā Tāngata Taumata Rau i te 1993. He mea whakamāori nā Ngā Tangata Taumata Rau.

Ko te hapū o Heremia Te Wake ko Ngāti Manawa, nō Te Kaitūtae me Te Rarawa. Nō te tekau tau atu i 1830 pea, ka whānau ia i Te Karaka, i roto i Te Hokianga, arā, i Hokianga-whakapau-karakia. Ko tana pāpā ko William Hoard (ko Pire Hoa hoki ki tana whānau Māori), he tangata i oma mai i tōna waka hopu tohorā nō Amerika. Ko tana whaea, ko Te Oki, he wahine rangatira nō Te Rarawa. I a ia e taitamariki ana ko tana mahi he āwhina i tētahi tangata hauā i te rūmātiki ki te hīkoi. Nā tana karanga tonu 'E wake! E wake!', i huaina ai ia ko Te Wake. I te tekau tau atu i 1860 ka iriiria ia ko Heremia e te Hāhi Katorika pea. Ko Hōne tētahi īngoa ōna i mua. Tēnā pea he iriiringa anō tēnei nā Te Wēteriana. I a ia e taitama tonu ana he tapahi rākau, he poro harakeke te mahi. Nā ngā moni i puta mai i āna mahi hokohoko ka whakatūria he pāmu mō ōna tēina tokowhā, ōna tuāhine tokotoru me ō rātou whāmere hoki.

I ngā tau e rua i mua atu i te tau 1869, 10 ngā tāngata i pūhia i roto o Te Hokianga. He whenua, he ngaki mate ngā take. Ko te nuinga i patua e Ngāpuhi nō Ngāti Manawa. I te marama o Maehe i te tau 1868 i whakawhiti a Te Wake me tana ope o Te Rarawa i te moana o Te Hokianga ki Whirinaki, te wāhi e whawhaitia ana tētahi poraka whenua. Ka pūhia a Nuku kia mate rawa nō Ngāti Kurī, arā nō te iwi e noho ana ki roto o Ngāpuhi i taua wā.

Ahakoa ehara nā Te Wake i patu, ēngari pea nā tana teina, nā Te Kawau kē, nō te mea ko ia nei te ūpoko, i whakaaro a Te Wake, māna te take nei e pīkau i runga i tana whakapono tēnā pea ka rīria noatia ia, ka ea te mate. I tana tukunga i a ia ki ngā mana whakahaere ka mōhio he whakawā, he whiu kē tā rātou i a ia, ka oma ia. Nō konei tata pakanga tonu atu a Ngāpuhi rāua ko Te Rarawa. E rua ngā pā tūwatawata i hangā i Te Karaka. I tāwāhi moana ko Ōnoke. Pupuhi mai hoki i Te Karaka, pupuhi atu hoki i Ōnoke.

I Hune ka tae a Tiemi Make (James Mackay), te kōmihana ā-iwi, me ngā rangatira o ētahi atu rohe ki te hui whakamārire i Te Hokianga. Nō runga i te oati a tēnei rōpū tērā ka whakawākia tikangatia ia i whakaae ai a Te Wake. Nō te 14 o Hune i tuku ai ia i a ia ki te kati o te ture i Te Karaka, ā, nō te 20 o Hune i tonoa ia ki te whare herehere i Mautini (Mount Eden), i Ākarana (Auckland). Kāhore i roa e mau hereheretia ana i tatū i roto i a ia me puta ia. Kakea ana e ia ngā pātū o te whare herehere, ka rere. He uaua tana haere. Nō tana taenga rawa ki Kaipara moana, e hoahoa nei te iwi ki a ia; na, hoki pai atu ana ki tōna kāinga. I muri mai, nō runga i ngā tono a ngā rangatira ki te minita mō ngā take Māori, ehara nōna te hē, ka murua ōna hara. Ko te Mema Pāremata mō Te Tai Tokerau, ko Frederick Nene Russell, tētahi anō o ngā kaitono.

I ngā tau ki muri o tana hokinga mai ka noho ko Te Wake hei kaiārahi mō ngā iwi o Te Kaitūtae me Ngāti Manawa ki Te Karaka, me ērā o Whakarapa (i Panguru) me Waihou (ki raro) hoki. Ko ia anō te kaihiki o te hunga o Motutī me Motukauri ki te taha whakararo o te moana o Te Hokianga. Nāna ngā whakahau kia ū ki ngā mahi whakahaere pāmu a te Pākehā, te whakapai kāinga, me ngā tikanga tiaki hauora hoki. Ko ia te heamana o tētahi komiti kura ā-rohe, te kaikawe mēra mā runga poti mō te taha whakararo o te moana o Te Hokianga. He kaiahu whenua, he tangata whai pānga ki ngā poraka whenua tini i roto o Te Hokianga. I hokohoko whenua ia i ngā tau 1875, 1876, ēngari i muri ka whakahē ia i tēnei mahi. Ko ngā hua o āna hokohoko nāna i whakapau hei hoko kararehe, ā, hei whakatū mira wiri parāoa hoki i Whakarapa. I te tau 1886 ka whakatūria ia hei āteha i raro i te Ture Kaiwhakawā Takiwā (Resident Magistrates Act) 1867. He tangata i kaingākauria mō ōna mātauranga ki ngā whakapapa me ngā tikanga a Te Rarawa, ā, mau hoki ki te pono. I ngā tekau tau atu i 1880 ka īngoatia ia kia tū hei mema pāremata, ā, ko ia hoki te āpiha whakahaere pōti i ngā pōtitanga o te tau 1884. I te tau 1889 ko ia tētahi o ngā Māori rongonui i taea e rātou te whakamutu te tautohe a Te Māhurehure ki Waimā ki te tāke kurī i mua i te hekenga o te toto.

Tino pirihonga tonu nei a Te Wake ki te Hāhi Katorika, ā, he katikita hoki ki te rangatahi. I ngā tau 1873 ki 1880, i te wā kāhore he pirihi Katorika i roto o Te Hokianga, ko ia te kaikarakia i ōna haerenga i ia rohe, i ia rohe. I te taenga mai o Pā Māketānara (James McDonald) i te tau 1880 ka kite ia kei te tino ora te Hāhi Katorika i roto o Te Hokianga. Hāunga anō i mau tonu a Te Wake ki ngā karakia o te ao Māori. I ngā tau tīmatanga o te rau tau mai i 1900 nāna i kohikohi ngā kōiwi o ōna tūpuna i ngā ana o te maunga o Panguru. Kua kitea kētia e te Pākehā ētahi atu ana kōiwi i Te Hokianga, ā, kua riro kē ētahi tino taonga ki te whare tiaki taonga i Ākarana. I tohua ko Heremia te tangata whai mana, tapu hoki, hei neke, hei tanu anō i ngā kōiwi, whakangaro tika atu ai.

I muri mai i 1860 pea, ka moe a Te Wake i tana wahine tuatahi, i a Maraea (Maraia) Tōpia. Tokowhitu ā rāua tamariki. Ko Kare Pauro Kawatahi tana wahine tuarua. Ko tā rāua mātāmua ko Hōhepine (Whina), i whānau i te tau 1895; ko te kōtiro tuarua, ko Heretute, i whānau i 1897. I 1914 ko Whina te tino kaihautū ki te ātete i ngā mahi awakeri a tētahi Pākehā mahi pāmu i ngā rao repo i Whakarapa. Kāhore a Heremia i pai kia taka ia ki te hē. Ēngari ko tana āwangawanga kē kei riro te whenua i a ia e rapu rongoā mai ana i roto i te ture. Nā Whina te rōpū kāinga i ārahi ki te ātete mārire, arā, ki te whakakī anō i ngā waikeri i te wā tonu e keria ana. Ahakoa i whainatia ētahi o rātou mō te takahi pokanoa i te whenua, nā ngā tono a Heremia ki a Te Rangi Hīroa (Peter Buck), te Mema Māori mō Te Tai Tokerau, ka whakakorea te rīhī a te Pākehā rā, ā, noho reporepo tonu te whenua rā.

I āhua taimaha ngā tau mutunga o Heremia i runga i ngā tohetohe o āna tamariki me tuku ki a wai tōna mana. Ka wewehe te iwi kāinga o Whakarapa, ka whakatūria he marae tuarua. I te Hune 1917 ka mate a Kare Pauro. I te tau i muri mai, i te 29 o Noema ka mate a Te Wake i te mate rewharewha o taua wā. Ka riro hei wahine tino rongonui tana kōtiro a Whina Cooper; nāna i kōkiri te Rōpū Wāhine Toko i te Ora i te tau 1951, ā, nāna hoki te hīkoi whenua o 1975 i whakahaere.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Steven Oliver. 'Te Wake, Heremia', Dictionary of New Zealand Biography, first published in 1993. Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, https://teara.govt.nz/mi/biographies/2t32/te-wake-heremia (accessed 30 March 2024)