Dictionary of New Zealand Bography logo

Kōrero: Te Heuheu Tūkino I, Herea

Whārangi 1: Haurongo

Te Heuheu Tūkino I, Herea

fl. 1790–1820

Nō Ngāti Tūwharetoa; he ariki, he toa

I tuhia tēnei haurongo e Elizabeth Hura, ā, i tāngia tuatahitia ki Ngā Tāngata Taumata Rau i te 1990. He mea whakamāori nā Ngā Tangata Taumata Rau.

Ko Herea he tama nā Tūkino, rangatira o Ngāti Tūwharetoa iwi, o Ngāti Pēhi hapū (nō muri mai ka karangahia ko Ngāti Tūrumakina). Ko tana whaea ko Parewairere o Ngāti Maniapoto, o Waikato. Ētahi anō o ana karangatanga, ko Ngāti Te Aho e kīia nei i ēnei rā ko Ngāti Kurauia, ko Ngāti Tūrangi, arā i te takiwā o Tokaanu e noho ana. Te āhua nei nō ērā wā i waenganui i te rau tau 1700–1799 i whānau ai a Herea.

Ko tērā īngoa, ko Te Heuheu, nō te matenga mai o te tino rangatira rā, o Te Rangi-pūmamao, i a ia i ana whanaunga o Ngāti Maniapoto. Ka whakatika tana iwi ki te whakahoki i tana tinana ki Taupō; nō te taenga ki Kaiwhā, i te uru mā raki o te moana o Taupō, ka whakatakotoria atu te tūpāpaku ki roto i tētahi ana. Ka tae ki te hahunga rokohanga atu kua ururua te ana i te māheuheu; ka tapaina a Mananui, te mātāmua a Herea rāua ko Rangiaho, ko Te Heuheu. Me Herea anō hoki, ko Rangimāheuheu tētahi o ana īngoa, ā, i whakapotongia i muri mai ki a Te Heuheu. E mau tonu nei tērā īngoa ki te tama mātāmua o ia whakatupuranga.

Nō ngā pakanga ki a Tūhoe i te whakamutunga o te rau tau 1700–1799 ka kitea te toa o Herea i te marae o Tūmatauenga. Whāia ka mate a Te Rangituamātotoru, ka whiriwhiria te ūpoko ariki. Ko tā Ngāti Tūwharetoa, mā te iwi e tohu tā rātau i whakaaro ai, mā te mātāmua, mā Te Whatupounamu e whakaara. I tēnei wā, kua tauwehewehe ngā hapū ki te rāwhiti, ki te uru o te moana. Ka kōrerohia ko Te Wakaiti o Ngāti Manunui, mē ōna hononga ki a Ngāti Raukawa, ki a Ngāti Maniapoto, ki a Waikato, tērā pea māna e whakakotahi te iwi. I a ia e pupuri ana a Rongomai, te atua o te iwi. He tino toa mau rākau a Te Wakaiti, he pouwhenua tana tino rākau. Whakaara tonu ia i a ia anō hei ariki. Puta rawa i a ia te whakaaro e tae ki te whakaaranga o te ūpoko ariki, ka whakaaro ia me patu a Te Whatupounamu.

Ko Tauteka o Ngāti Te Aho tērā, mē ōna torotoronga ki a Te Arawa, ki a Mātaatua; heoi, kāore ōna pānga ki ngā iwi ki te uru, ki te raki. Ko te tuatoru ko Herea – tērā toa, mē ōna kāwai mai i a Ngāti Maniapoto ki tōna whaea, ki ana pākūhā anō hoki. Ka haere a Herea ki tana whanaunga, ki a Huahua o Ngāti Maniapoto, kia akona ia ki te mau pouwhenua. Te hokinga mai ki Taupō, ko rāua ko tana pouwhenua, ko Arerokapakapa. Kātahi rā anō!

Ka pā te rongo o te kōrero patu i a Te Whatupounamu, ka takoto te kōrero a te iwi ko Herea hei rangatira mō rātau. Ka haere a Ngāti Te Aho ki te pā o Te Wakaiti, ki reira whakaara ai i a Herea. Ka tū mai ngā tokorua mē ā rāua pouwhenua ka kākari, ka hinga aTe Wakaiti, ka āmai tōna matenga. Nā Te Whatupounamu i pupuri ki raro, kia tutuki rawa ngā karakia a Herea, ēngari, kāore a ia i whakaae kia mahia rawa te ūpoko o Te Wakaiti. Nā ana karakia, ka riro mai te mana i a Herea, ka tū ko ia hei ariki, ka riro mai a Rongomai ki a ia pupuri ai.

Ko te nohoanga o Herea, he pā tūwatawata i Waitahanui, i te pūaha o te awa o Tongariro. He maha tonu ngā tau i noho ai ia hei rangatira, hei manawa mō Ngāti Tūwharetoa. Ka roa, ka roa, ka āio, ka tau te noho a tōna iwi; tae atu hoki tana rahinga o Ngāti Maniapoto, o Waikato.

Ka taka te wā, ka haere a Herea ki ōna anō o Ngāti Maniapoto, ka tūtaki ki te whanaunga o Rangiaho, ki aTokotoko, ka noho punarua. Te rongonga o Rangiaho, ka whakamomori. Mātua waiata i ana tangi; tuatahi, he waiata aroha mō te moenga a Herea i a Tokotoko; tuarua, ko tana waiata whakamomori, tana waiata whakamutunga i mua i tōna tāronatanga i a ia ki ngā tūwatawata i te pā i Whakatara. He tangi anō tā Herea mō Rangiaho – e whai ake nei:

E noho ana hoki e whakamoea ana;
Mā wai e moe ēnā wāhine,
Kururutua, kurumetometo?
Te rite te wahine ki a Rangiaho.
Kia awhi atu au tana kiri ngoringori;
Mehe papa tōtara, mehe take harakeke.
E piki, e whae, i te rangi tuatahi,
I te rangi tuarua! E mihi ana au,
Koe whā kūao, koe whā matua
Nāku i moumou te huka o te tai
Ki te whatu o te kore,
Nā, ī!

 

E toru ā rāua tama ko Rangiaho. Ko Mananui, ko Iwikau, i whai muri atu i tō rāua matua hei ariki mō te iwi. Ko te tuatoru, ko Pāpaka i patua e Te Āti Awa ki te pakanga ki Haowhenua, i Ōtaki, i te tau 1834. Ko Tōkena Te Kerēhi tā rāua tama ko Tokotoko. Arā atu anōētahi wāhine, me ētahi tamariki – ko Manuhiri, te tamai hinga i te whakaekenga i te pā i Maungawharau, i Waimārama; ko Hurihia, te tuahine o Manuhiri.

Nō ngā tau tōmua o te tekau tau mai i 1820 pea, ka mate a Herea ki Waitahanui, ka tanumia ki Motuoapa, he rae kei waenga o Kōrohe me Te Rangiita. I te hahunga, ka mauria e Ngāti Te Rangiita ki te rua kōiwi i kō tata atu, i Parikārangaranga.

Ka mate atu a Herea, ka wehe tikanga anō ētahi o ngā hapū o Ngāti Tūwharetoa. Ka whakaarahia ko tana tama, ko Mananui ki tērā tūranga; e kawe tonu nei ngā uri.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Elizabeth Hura. 'Te Heuheu Tūkino I, Herea', Dictionary of New Zealand Biography, first published in 1990. Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, https://teara.govt.nz/mi/biographies/1t30/te-heuheu-tukino-i-herea (accessed 29 March 2024)