Kōrero: Ngāti Ruanui

I puta te tuakiri o Ngāti Ruanui i ngā ahi o te riri.

He kōrero nā Tony Sole
Te āhua nui: Te maunga o Taranaki atu i te pā o Turuturumōkai

He korero whakarapopoto

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Ngā pūtakenga me ngā whenua

Ko Turi te tipuna taketake o Ngāti Ruanui. Ka taka ki te wā, ka rere mōrehu i te moutere o Rangiātea. He mea uta tō rātou waka ki ngā tūmomo tipu, kararehe hoki, kātahi ka whakawhiti i Te Moananui-a-Kiwa. Ka raruraru rātou i te moana, kātahi ka tae rātou ki Aotearoa. Ka nōhia te rohe ki waenganui i te awa o Whenuakura me te kōawa o Ōeo.

Te wā o te riri

I ngā tau tōmua atu i 1800 ka whakaekehia a Ngāti Ruanui e ngā iwi noho pātata. Tutū ana te puehu i te pū, he tokomaha ngā uri o Ngāti Ruanui i patua, i kāhakina rānei hei tūmau.

Nā Patuone o Ngāti Hao i whakarite i ngā pākūhā whakatau riri ki waenganui i tōna iwi me Ngāti Ruanui. Heoi nō te tekau tau atu i 1830 rā anō i mutu. Nō konei kua tino paheke te kaha o te iwi, he nui hoki ngā tāngata i tutea kia wehe i ō rātou whenua.

Te aranga o te tikanga hōu

Tere tonu a Ngāti Ruanui ki te ara ake anō, ka huri ki ngā mahi ahuwhenua me te mātauranga o te Pākehā. Ahakoa tēnei, i tūpato tonu te iwi ki ngā āhuatanga a te Pākehā. Nā runga i ngā take tōrangapū, nā rātou tonu ō rātou kura i whakahaere.

Nā ngā pakanga whenua i te tekau tau atu i 1860 i whakakoretaketia anōtia a Ngāti Ruanui. Hei tiaki i ō rātou whenua, ka hono a Ngāti Ruanui ki a Te Āti Awa ki te whawhai ki te Karauna. Ko Tītokowaru te kaingārahu o ngā iwi whakakeke. Nō te tau 1868 ka kōkiritia ngā hōia i tō rātou pā hōia, ka hinga hoki te ope taua Pākehā ki Te Ngutu-o-te-manu, te pā whawhai o Tītokowaru. Hāunga tērā, ā te wā, ka riro i a te Karauna ngā whenua ki te tonga o Taranaki.

Ngāti Ruanui i ēnei rā

Kua marara kei ngā pito o Aotearoa me te ao whānui ngā uri o Ngāti Ruanui. Nō nā tata nei, i whakataungia ngā kerēme ki mua i te aroaro o te Karauna, e whai hua ai ngā tāngata katoa o te iwi. Tatū ki te tau 2013, neke atu i te e 7,000 ngā uri o Ngāti Ruanui.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Tony Sole, 'Ngāti Ruanui', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/ngati-ruanui (accessed 28 March 2024)

He kōrero nā Tony Sole, i tāngia i te 8 o Pēpuere 2005, updated 22 o Māehe 2017