Kōrero: Te ao tūroa

Kāore he wāhi i Aotearoa neke atu i te e 130 kiromita i te moana. E 18,000 kiromita te roa o te takutai o Aotearoa. Kei tēnei whenua ōna maunga, roto, awa, ngahere, pāmu, kaupapa ahuwhenua, arā atu. Nā te tū motuhake o tēnei whenua i roto i ngā miriona tau, ka tipu, ka whanake ētahi kararehe, manu, tipu kāore e kitea i tētahi atu whenua i te ao, pērā i ngā manu kore parirau pērā i te kiwi. Kei te ngako o te tuakiri o tēnei whenua ko tōna ātaahua, ko tōna paruhi. Koinā te take ka muia a Aotearoa e te tini wae tāpoi.

He kōrero nā Carl Walrond
Te āhua nui: He korowhio

He korero whakarapopoto

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

He whenua rerekē

Takoto ai ngā moutere o Aotearoa ki Te Moananui-a-Kiwa, i te tonga mā-rāwhiti o Ahitereiria.

Ahakoa tōna whāiti, he maha āna tohu whenua rerekē – arā, ngā puia me ngā awa kōpaka, te takutai me te wao nui, tae atu ki ngā mānia. Ko Ngā Puke-māeroero (Southern Alps) te ika whenua ka rere i te roanga o Te Wai Pounamu. Hiwihiwi pukepuke te takoto o te nuinga o Te Ika-a-Māui, kei tōna manawa ko te moana o Taupō-nui-a-Tia.

Āhuarangi

He hātai te āhua ki tai – i te nuinga o te wā kāore e tino wera ngā rā. Hei ētahi wā ka tino makariri ngā takiwā i te tuawhenua. Ka whitia ki te rā, ka taupokina ki te kapua te nuinga o ngā rohe. Ko ngā hau kaha mai i te uru. Puta noa i te whenua ka rere ngā awa me ngā manga kōpikopiko kia putu ki a Hine-moana.

Takutai

Kitea ai kei ngā moana awhi i a Aotearoa te kororā, te kekeno, te tohorā, te aihe. He maha ngā āhua o te takutai roa, kōpikopiko o Aotearoa - ngā tāhuna kirikiri, ngā onepū, ngā wahapū, ngā tai matapari.

Te wao, ngā mānia toetoe, ngā ahuwhenua

Tērā te wā i kākahutia te whenua ki te ngahere ururua. Heoi, nā te toki me te ahi te wao i whakawātea kia pai ai te whakatū i ngā kaupapa ahuwhenua. Tata ki te haurua o te whenua kua hurihia ki ngā take ahuwhenua. Heoi kei te ūhia tonutia te nuinga o ngā whenua hiwihiwi me ngā maunga ki te ngahere. Kei runga ake i ngā ngahere, ko ngā whenua pātītī. Hei te kōanga me te raumati ka pua ngā putiputi ātaahua o ēnei wāhi ikeike, pērā i te tikumu (mountain daisy), me te korikori (buttercup).

Kararehe

Mō ngā miriona tau tū motuhake ana a Aotearoa. Nā tēnei ka tipu ngā kararehe me ngā rākau rerekē rawa atu, pērā i ngā ngata nui me ngā manu rere kore, pērā i te kiwi. Ko ngā manu o te wao ngā kararehe ka arotia nuitia. Ko te nuinga o ēnei manu kāore e kitea ki waho atu o Aotearoa.

Ka whanake ngā tipu me ngā manu, kāore he kararehe i tua atu hei whakataetae mō ngā kai, hei kai rānei i a rātou. Nā ngā iwi tōmua o Te Moananui-a-Kiwa i patupatu te moa, he manu nui, kāore he parirau. I te rau tau atu i 1800 he nui ngā manu i kainga kia ngaro e te kiore, te ngeru, te toriura (stoat) me ētahi atu kararehe mohoao i haere tahi mai me te Pākehā.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Carl Walrond, 'Te ao tūroa', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/natural-environment (accessed 29 March 2024)

He kōrero nā Carl Walrond, i tāngia i te 8 o Pēpuere 2005