He aratohu mā te pouako: Ko te kerēme WAI11
He aratohu mā te pouako
Wāhanga 7: 1975–1987 Ko te kerēme WAI11
Ko te kaupapa o tēnei wāhanga ko te Taraipiunara o Waitangi. I whakatūria te Taraipiunara hei rōpū motuhake i te tau 1975, hei tūhura i ngā whatinga a te Karauna i te Tiriti o Waitangi.

I te tau 1984, ka whakaurua he kerēme e Ngā Kaiwhakapūmau i te Reo – he whakahaere e manawanui ana ki te whakarauoratanga o te reo Māori – i whānui te pānga o tēnei kerēme ki te katoa o ngāi Māori. I mōhio whānuitia ko ‘Te Reo Māori Claim’. Kei tēnei wāhanga te tirohanga whānui me te hiranga o te reo Māori.
Te Mana o te Reo Māori – Wāhanga 7
Kei tēnei whārangi ka kitea ngā rauemi hei tautoko i ō ākonga e ako ana mō te kerēme WAI11. He pātai matua, he tūmahi me ngā mahi tautoko i te reo.
Ngā ihirangi
He kōrero mō te wāhanga
Me tīmata me Te Tai Whakaea
Kei te paetukutuku o Te Tai Whakaea ngā pārongo katoa e pā ana ki te tukanga whakataunga mō te Tiriti o Waitangi. He pai ngā kōrero matihiko hei tūhura mā ngā ākonga i ngā pārongo kei te Wāhanga 7 o te pūrākau matihiko o Te Mana o te Reo Māori. Mā ngā kōrero o runga o Te Tai Whakaea rātou e whai mārama ki te take o te Taraipiunara o Waitangi. Mā tēnei hoki rātou e tohu ngā wāhi tika ki te whai pārongo hei whakawhānui i ā rātou mahi akoako mō tēnei take.
Wāhanga 7 te whakaahua

Kei tēnei whakaahua (1985) ko te heamana, arā, ko Eddie Durie (taha mauī) rāua ko Paul Temm (taha matau), me ngā tamariki mokopuna o te kōhanga i Waiwhetū ki Te Awakairangi.
Alexander Turnbull Library, Dominion Post Collection (PAColl-7327); Tohutonga: EP/1985/2942/15-F. He whakaahua nā John Nicholson
Ko te pānui o te Wāhanga 7 mai i te rauemi He Pūkei Whakaahua o Te Mana o te Reo Māori e whakaatu ana i ngā mema tokorua o te Taraipiunara o Waitangi i te wā o te kerēme WAI11, arā ko te āpiha matua a Eddie Durie (taha mauī) me Paul Temm QC, me ngā ākonga o te kōhanga reo o Waiwhetū i Te Awakairangi. Kei te Wāhanga 7 hoki o te pūrākau matihiko tēnei whakaahua. Kei konei ētahi pātai, ētahi pārongo hoki hei taki haere i ngā kōrero o tēnei wāhanga mā ō ākonga. Whakamahia tēnei whakaahua hei matapaki ā-rōpū me ō ākonga i te whakatūnga o te Taraipiunara o Waitangi. He rawe tēnei mahi hei tūhura i ō rātou ake mōhiotanga e pā ana ki te tukanga o ngā whakataunga kerēme Tiriti me tōna pānga ki te reo Māori.
He rauemi tāpiri
He kōrero atu anō hei tūhura mā ngā ākonga:
- Te Mana o te Reo Māori: he rārangi wā
- Te Mana o te Reo: ngā haurongo
- Te Mana o te Reo Māori: he wānanga hītori
- Kōrero: Te reo Māori (Te Ara)
Ngā pātai matua
E kōrero ana tēnei rauemi mō te hītori o te memehatanga me te whakarauoratanga o te reo Māori, ā, e rima ngā take matua mai i Te Takanga o te Wā.
Te Takanga o te Wā Māori History Guidelines Year 1–8 (Te Kete Ipurangi)
Anei ētahi pātai matua e pā ana ki ia o ngā take matua. He whānui ēnei pātai kia maha ai ngā ara hei rangahau mā ngā ākonga.
-
Whakapapa
Tūpuna – Hononga – Tūrangawaewae – Tuakiri – Ahurea – Hapori – Tikanga – Mana Whenua - Ki hea au uru ai?
- Kua whakatau kerēme anō tētahi o tō whānau, tētahi rānei e mōhio ana koe me te Taraipiunara o Waitangi?
-
Tūrangawaewae
Tūrangawaewae – Tuakiri – Ahurea – Hapori – Wāhi – Te Ukiuki - I uru anō ngā iwi kei tōku tūrangawaewae ki te tukanga whakataunga kerēme?
- Kua tau anō
- He aha te otinga atu?
-
Mana Motuhake
Tuakiri – Mana – Raru – Tohe – Hua – Tino Rangatiratanga - He aha te take o te Taraipiunara o Waitangi?
- Ko wai ka taea te whakatau kerēme me te Taraipiunara o Waitangi?
-
Kaitiakitanga
Wā – Horopaki – Tirohanga – Mōhiotanga – Tikanga – Kaitiakitanga - Me whai te Kāwana i ngā tohutohu a te Taraipiunara?
- He aha tā te Taraipiunara kōrero mō te reo Māori i te pūrongo mō te kerēme WAI11?
-
Whanaungatanga
Whānau – Hapū – Iwi – Whakapapa – Tūpuna – Hononga – Hapori – Manaakitanga – Kotahitanga - Nā wai te tono mō te kerēme o Te Reo Māori ki te Taraipiunara?
- Nā tētahi iwi?
- I tonoa te kerēme ki te Taraipiunara mō wai?
Kei ia o ngā take nei he ara hei hono atu mā te ākonga ki te hītori o te reo Māori. Tirohia ngā atahanga ki te tiro ka pēhea te hono atu o ngā kōrero me ngā tūmahi ki ia o ngā take matua.
Ngā ngohe me ngā wheako akoako
Anei ētahi ngohe hei whakamātau me ō ākonga.
Ngohe 1: He whakataunga Tiriti
Ngā kaupapa matua:
He maha ngā pūrākau matihiko i runga i te paetukutuku o Te Tai Whakaea e tuari ana i ngā haerenga whakataunga kerēme mō ētahi o ngā iwi. Tohua tētahi o ngā pūrākau ā-iwi nei ki te tūhura:
Whakamahia te tauira e whai ake nei hei kohi i ngā meka matua mō te pūrākau whakataunga kerēme a tētahi iwi kua tohua me te kerēme WAI11:
He whakataunga Tiriti worksheet (kōnae ūhōputu)
Ina kohia ana e koe ngā pārongo, whakarārangihia ki tētahi pūrongo, whakaaturanga rānei hei whakaatu ki tō akomanga. Ka taea tō whakaatu i ō kitenga mā:
- te tuhi pūrongo
- tētahi pānui ataata
- te pūrākau matihiko
- tētahi papa pūrākau
- tētahi whakaari poto rānei.
Ngohe 2: He tukunga whakataunga Tiriti
Kaupapa matua:
E whakarato ana ngā pārongo o te Wāhanga 7 i ngā kōrero mō te tukanga whakatau kerēme a te Taraipiunara. He uaua i ētahi wā ki te whakamārama i tēnei mea te tukanga. Mā te whakaatu pea i ngā pārongo te ara pai ake e mārama pai ai te tangata e whakarongo ana. Anei tētahi ara, ko te hanga i tētahi rerenga hoahoa.
Ko te rerenga hoahoa he hoahoa e whakaatu ana i ngā wāhanga o tētahi tukanga mai i te tīmatanga ki te mutunga, he whakamahi pouaka, he raina, he tao rerenga me ētahi atu ariā hoki.
Whakamahia ngā pārongo kei te Wāhanga 7 me ētahi atu puna pono ki te waihanga i tō rerenga hoahoa e whakaatu ana i te tukanga whakataunga kerēme. Whakamahia ngā tao, ngā pouaka kōrero, ngā ariā, ngā whakaahua ki te whakamārama i te tukanga ki te tauira ataata. Me whakaatu ngā kōrero kia mārama ki tētahi kāre e paku mōhio ana mō te tukanga whakatau kerēme.
Ina oti ana tō rerenga hoahoa, whakamātauhia me tētahi o ō hoa, tō whānau rānei – he āwhina tō hoahoatanga ki te whakamārama i te tukanga whakatau kerēme?
Ngohe 3: Te whakarauora i te reo Māori
Ngā kaupapa matua:
Nā, ko te kerēme WAI11 i tonoa e te rōpū Ngā Kaiwhakapūmau i te reo Māori hei tohe atu ki te Karauna mō te waimehatanga o te reo Māori. He maha ngā rōpū, me ngā tāngata i whakapau wera ki te:
- whakatairanga i te reo Māori
- tohe atu ki te Kāwanatanga mō tana koretake ki te tiaki i te reo Māori
- whakarauora i te reo Māori.
Tohua tētahi rōpū, tangata, kaupapa rānei hei rangahau māu. Rapua ngā kōrero mō tā rātou takoha ki te whakarauoratanga o te reo Māori. Ka taea tō kōwhiri tētahi mema o tō whānau, te tohu rānei i tētahi o ngā haurongo kei te paetukutuku o Te Mana o te Reo Māori.
Te Mana o te Reo Māori: Ngā haurongo
Whakaatu mai i ō kitenga ki tētahi tauira e rawe ai mō te hunga mātakitaki (hei tauira, tō whānau, ō hoa kura rānei). Ākene ka waihanga koe i tētahi:
- whakaaturanga Google Slides
- kohinga whakaahua
- kauhau rānei.
I roto i tō whakaaturanga me whakamārama koe te tangata, rōpū, kaupapa rānei i tohua e koe me te take i tohua ai e koe ko tēnei rōpū, ngā mahi i mahia, mēnā i tutuki pai, kāre rānei ngā whāinga i tutuki.
He kuputaka
tukanga
process
Taraipiunara o Waitangi
Waitangi Tribunal
whakataunga
settlement
whakarauora
revitalisation
He rauemi anō
- Keeping promises: The Treaty settlement process (Te Kete Ipurangi)
- Publications and resources (Waitangi Tribunal)
- Te Wiki o Te Reo Māori – Māori Language Week (NZHistory)
Tikiake mō te Wāhanga 7
- Aratohu mā te pouaiako Wāhanga 7 (kōnae, ūhōputu, 1.1MB)
- Mō te pukamahi a te ākonga – Tōku Ara Reo Māori (kōnae, ūhōputu, 0.8MB)
- He Pūkei Whakaahua o Te Mana o te Reo Māori (kōnae, ūhōputu, 9.5MB)