Te Tai – Treaty Settlement Stories

Kōrero: Te Mana o te Reo Māori

He aratohu mā te pouako: Ko te kerēme WAI11

He aratohu mā te pouako

Wāhanga 7: 1975–1987 Ko te kerēme WAI11

Ko te kaupapa o tēnei wāhanga ko te Taraipiunara o Waitangi. I whakatūria te Taraipiunara hei rōpū motuhake i te tau 1975, hei tūhura i ngā whatinga a te Karauna i te Tiriti o Waitangi.

He aratohu mā te pouako: Ko te kerēme WAI11

I te tau 1984, ka whakaurua he kerēme e Ngā Kaiwhakapūmau i te Reo – he whakahaere e manawanui ana ki te whakarauoratanga o te reo Māori – i whānui te pānga o tēnei kerēme ki te katoa o ngāi Māori. I mōhio whānuitia ko ‘Te Reo Māori Claim’. Kei tēnei wāhanga te tirohanga whānui me te hiranga o te reo Māori.

Te Mana o te Reo Māori – Wāhanga 7

Kei tēnei whārangi ka kitea ngā rauemi hei tautoko i ō ākonga e ako ana mō te kerēme WAI11. He pātai matua, he tūmahi me ngā mahi tautoko i te reo.

Ngā ihirangi


He kōrero mō te wāhanga

Me tīmata me Te Tai Whakaea

Kei te paetukutuku o Te Tai Whakaea ngā pārongo katoa e pā ana ki te tukanga whakataunga mō te Tiriti o Waitangi. He pai ngā kōrero matihiko hei tūhura mā ngā ākonga i ngā pārongo kei te Wāhanga 7 o te pūrākau matihiko o Te Mana o te Reo Māori. Mā ngā kōrero o runga o Te Tai Whakaea rātou e whai mārama ki te take o te Taraipiunara o Waitangi. Mā tēnei hoki rātou e tohu ngā wāhi tika ki te whai pārongo hei whakawhānui i ā rātou mahi akoako mō tēnei take.

Mō Ngā Whakataunga Tiriti

Wāhanga 7 te whakaahua

Ko Tā Eddie Durie rāua ko Paul Temm e pānui ana ki ētahi tamariki.

Kei tēnei whakaahua (1985) ko te heamana, arā, ko Eddie Durie (taha mauī) rāua ko Paul Temm (taha matau), me ngā tamariki mokopuna o te kōhanga i Waiwhetū ki Te Awakairangi.
Alexander Turnbull Library, Dominion Post Collection (PAColl-7327); Tohutonga: EP/1985/2942/15-F. He whakaahua nā John Nicholson

Ko te pānui o te Wāhanga 7 mai i te rauemi He Pūkei Whakaahua o Te Mana o te Reo Māori e whakaatu ana i ngā mema tokorua o te Taraipiunara o Waitangi i te wā o te kerēme WAI11, arā ko te āpiha matua a Eddie Durie (taha mauī) me Paul Temm QC, me ngā ākonga o te kōhanga reo o Waiwhetū i Te Awakairangi. Kei te Wāhanga 7 hoki o te pūrākau matihiko tēnei whakaahua. Kei konei ētahi pātai, ētahi pārongo hoki hei taki haere i ngā kōrero o tēnei wāhanga mā ō ākonga. Whakamahia tēnei whakaahua hei matapaki ā-rōpū me ō ākonga i te whakatūnga o te Taraipiunara o Waitangi. He rawe tēnei mahi hei tūhura i ō rātou ake mōhiotanga e pā ana ki te tukanga o ngā whakataunga kerēme Tiriti me tōna pānga ki te reo Māori.

He rauemi tāpiri

He kōrero atu anō hei tūhura mā ngā ākonga:


Ngā pātai matua

E kōrero ana tēnei rauemi mō te hītori o te memehatanga me te whakarauoratanga o te reo Māori, ā, e rima ngā take matua mai i Te Takanga o te Wā.

Te Takanga o te Wā Māori History Guidelines Year 1–8 (Te Kete Ipurangi)

Anei ētahi pātai matua e pā ana ki ia o ngā take matua. He whānui ēnei pātai kia maha ai ngā ara hei rangahau mā ngā ākonga.

  • Whakapapa

    Tūpuna – Hononga – Tūrangawaewae – Tuakiri – Ahurea – Hapori – Tikanga – Mana Whenua
  • Ki hea au uru ai?
  • Kua whakatau kerēme anō tētahi o tō whānau, tētahi rānei e mōhio ana koe me te Taraipiunara o Waitangi?
  • Tūrangawaewae

    Tūrangawaewae – Tuakiri – Ahurea – Hapori – Wāhi – Te Ukiuki
  • I uru anō ngā iwi kei tōku tūrangawaewae ki te tukanga whakataunga kerēme?
  • Kua tau anō
  • He aha te otinga atu?
  • Mana Motuhake

    Tuakiri – Mana – Raru – Tohe – Hua – Tino Rangatiratanga
  • He aha te take o te Taraipiunara o Waitangi?
  • Ko wai ka taea te whakatau kerēme me te Taraipiunara o Waitangi?
  • Kaitiakitanga

    Wā – Horopaki – Tirohanga – Mōhiotanga – Tikanga – Kaitiakitanga
  • Me whai te Kāwana i ngā tohutohu a te Taraipiunara?
  • He aha tā te Taraipiunara kōrero mō te reo Māori i te pūrongo mō te kerēme WAI11?
  • Whanaungatanga

    Whānau – Hapū – Iwi – Whakapapa – Tūpuna – Hononga – Hapori – Manaakitanga – Kotahitanga
  • Nā wai te tono mō te kerēme o Te Reo Māori ki te Taraipiunara?
  • Nā tētahi iwi?
  • I tonoa te kerēme ki te Taraipiunara mō wai?

Kei ia o ngā take nei he ara hei hono atu mā te ākonga ki te hītori o te reo Māori. Tirohia ngā atahanga ki te tiro ka pēhea te hono atu o ngā kōrero me ngā tūmahi ki ia o ngā take matua.


Ngā ngohe me ngā wheako akoako

Anei ētahi ngohe hei whakamātau me ō ākonga.

Ngohe 1: He whakataunga Tiriti

Ngā kaupapa matua: TurangawaewaeMana Motuhake

He maha ngā pūrākau matihiko i runga i te paetukutuku o Te Tai Whakaea e tuari ana i ngā haerenga whakataunga kerēme mō ētahi o ngā iwi. Tohua tētahi o ngā pūrākau ā-iwi nei ki te tūhura:

Whakamahia te tauira e whai ake nei hei kohi i ngā meka matua mō te pūrākau whakataunga kerēme a tētahi iwi kua tohua me te kerēme WAI11:

He whakataunga Tiriti worksheet (kōnae ūhōputu)

Ina kohia ana e koe ngā pārongo, whakarārangihia ki tētahi pūrongo, whakaaturanga rānei hei whakaatu ki tō akomanga. Ka taea tō whakaatu i ō kitenga mā:

  • te tuhi pūrongo
  • tētahi pānui ataata
  • te pūrākau matihiko
  • tētahi papa pūrākau
  • tētahi whakaari poto rānei.

Ngohe 2: He tukunga whakataunga Tiriti

Kaupapa matua: Mana Motuhake

E whakarato ana ngā pārongo o te Wāhanga 7 i ngā kōrero mō te tukanga whakatau kerēme a te Taraipiunara. He uaua i ētahi wā ki te whakamārama i tēnei mea te tukanga. Mā te whakaatu pea i ngā pārongo te ara pai ake e mārama pai ai te tangata e whakarongo ana. Anei tētahi ara, ko te hanga i tētahi rerenga hoahoa.

Ko te rerenga hoahoa he hoahoa e whakaatu ana i ngā wāhanga o tētahi tukanga mai i te tīmatanga ki te mutunga, he whakamahi pouaka, he raina, he tao rerenga me ētahi atu ariā hoki.

Whakamahia ngā pārongo kei te Wāhanga 7 me ētahi atu puna pono ki te waihanga i tō rerenga hoahoa e whakaatu ana i te tukanga whakataunga kerēme. Whakamahia ngā tao, ngā pouaka kōrero, ngā ariā, ngā whakaahua ki te whakamārama i te tukanga ki te tauira ataata. Me whakaatu ngā kōrero kia mārama ki tētahi kāre e paku mōhio ana mō te tukanga whakatau kerēme.

Ina oti ana tō rerenga hoahoa, whakamātauhia me tētahi o ō hoa, tō whānau rānei – he āwhina tō hoahoatanga ki te whakamārama i te tukanga whakatau kerēme?

Ngohe 3: Te whakarauora i te reo Māori

Ngā kaupapa matua: WhanaungatangaKaitiakitanga

Nā, ko te kerēme WAI11 i tonoa e te rōpū Ngā Kaiwhakapūmau i te reo Māori hei tohe atu ki te Karauna mō te waimehatanga o te reo Māori. He maha ngā rōpū, me ngā tāngata i whakapau wera ki te:

  • whakatairanga i te reo Māori
  • tohe atu ki te Kāwanatanga mō tana koretake ki te tiaki i te reo Māori
  • whakarauora i te reo Māori.

Tohua tētahi rōpū, tangata, kaupapa rānei hei rangahau māu. Rapua ngā kōrero mō tā rātou takoha ki te whakarauoratanga o te reo Māori. Ka taea tō kōwhiri tētahi mema o tō whānau, te tohu rānei i tētahi o ngā haurongo kei te paetukutuku o Te Mana o te Reo Māori.

Te Mana o te Reo Māori: Ngā haurongo

Whakaatu mai i ō kitenga ki tētahi tauira e rawe ai mō te hunga mātakitaki (hei tauira, tō whānau, ō hoa kura rānei). Ākene ka waihanga koe i tētahi:

  • whakaaturanga Google Slides
  • kohinga whakaahua
  • kauhau rānei.

I roto i tō whakaaturanga me whakamārama koe te tangata, rōpū, kaupapa rānei i tohua e koe me te take i tohua ai e koe ko tēnei rōpū, ngā mahi i mahia, mēnā i tutuki pai, kāre rānei ngā whāinga i tutuki.


He kuputaka

tukanga
process

Taraipiunara o Waitangi
Waitangi Tribunal

whakataunga
settlement

whakarauora
revitalisation


He rauemi anō

Tikiake mō te Wāhanga 7