Te Tai – Treaty Settlement Stories

Kōrero: Te Mana o te Reo Māori

He aratohu mā te pouako: Ka mate haere te reo

He aratohu mā te pouako

Wāhanga 5: 1945–1978 Ka mate haere te reo

E whakarato ana tēnei wāhanga i te tirohanga whānui o te wā o ngā tau 1945–1978, he wā i tere heke te whakamahinga o te reo Māori puta noa i te motu.

He aratohu mā te pouako: Ka mate haere te reo

I aua tau, ka puta ngā nekehanga tōrangapū ki te whakapakari ake i te reo Māori, pērā ki te whakaaratanga o ngā rōpū Ngā Tamatoa me Te Reo Māori Society, kātahi ko te kawetanga o te petihana whakatairanga i te reo Māori ki te whare Pāremata.

Te Mana o te Reo Māori – Wāhanga 5

Kei tēnei whārangi ka kitea ngā rauemi hei tautoko i ō ākonga e ako ana mō te reo Māori i muri i te Pakanga Tuarua o te Ao. He pātai matua, he tūmahi me ngā mahi tautoko i te reo.

Ngā ihirangi


He kōrero mō te wāhanga

Wāhanga 5 te whakaahua

Ka noho ētahi mema o te rōpū Ngā Tamatoa ki ngā arawhata o pāremata.

Ngā mema o Ngā Tamatoa i te arawhata ki te Whare Paremata i te tau 1972.
Dominion Post Collection, Alexander Turnbull Library; Tohutoro: EP/1972/5388/11a

Kei te whakaahua o te Wāhanga 5 o te rauemi He Pūkei Whakaahua o Te Mana o te Reo Māori he whakaahua pango me te mā o te rōpū Ngā Tamatoa. Kei tēnei rōpū hoki tētahi koroua rongonui, he pāpā, he ringatoi nō Tūhoe, Waikato, me Te Arawa, te kaitohe nei a Tame Iti; me te kaiwhakaari, kaituhi, ringatohu hoki, arā, a Rawiri Paratene o Ngāpuhi. Kei te wāhanga 3 hoki tēnei whakaahua o te pūrākau matihiko. Kei konei ētahi pātai, ētahi pārongo hoki hei taki haere i ngā kōrero o tēnei wāhanga mā ō ākonga. He pai te whakamahi i ēnei āhuatanga hei matapaki ā-rōpū me ō ākonga, mō te pānga nui o te tohe me te porotehe hei whakaara i te aronga pāpori, te whakahau i te pāpori me te panonitanga pāpori.

He rauemi tāpiri

He kōrero atu anō hei tūhura mā ngā ākonga:

Ngā pātai matua

E kōrero ana tēnei rauemi mō te hītori o te memehatanga me te whakarauoratanga o te reo Māori, ā, e rima ngā take matua mai i Te Takanga o te Wā.

Te Takanga o te Wā Māori History Guidelines Year 1–8 (Te Kete Ipurangi)

Anei ētahi pātai matua e pā ana ki ia o ngā take matua. He whānui ēnei pātai kia maha ai ngā ara hei rangahau mā ngā ākonga.

  • Whakapapa

    Tūpuna – Hononga – Tūrangawaewae – Tuakiri – Ahurea – Hapori – Tikanga – Mana Whenua
  • Ki hea au uru ai?
  • Ko wai o tōku whānau he mōhio ki te kōrero Māori? Ki te kore, he aha i pērā ai?
  • Tūrangawaewae

    Tūrangawaewae – Tuakiri – Ahurea – Hapori – Wāhi – Te Ukiuki
  • I wehe mai anō taku whānau, he whānau Māori rānei o taku hapori i tō rātou tūrangawaewae, i tō rātou marae i te wā o te hekenga nui ki ngā taone?
  • He aha te pānga o tēnei heke ki tō rātou reo Māori?
  • Mana Motuhake

    Tuakiri – Mana – Raru – Tohe – Hua – Tino Rangatiratanga
  • I whai anō taku whānau, ētahi tāngata rānei e mōhio ana ahau ki ngā mahi tohe ki te whakatairanga i te reo Māori i ngā tau 1970?
  • Kaitiakitanga

    Wā – Horopaki – Tirohanga – Mōhiotanga – Tikanga – Kaitiakitanga
  • He aha ngā mahi kua uru ahau ki te tautoko me te tiaki i te reo Māori?
  • He aha ngā mahi ka uru atu ahau ki te tautoko i te reo Māori hei ngā tau e heke mai nei?
  • Whanaungatanga

    Whānau – Hapū – Iwi – Whakapapa – Tūpuna – Hononga – Hapori – Manaakitanga – Kotahitanga
  • Ka pēhea taku whakahau, taku tautoko i taku whānau/kura/hapori hoki ki te whakatairanga i te reo Māori?

Kei ia o ngā take nei he ara hei hono atu mā te ākonga ki te hītori o te reo Māori. Tirohia ngā atahanga ki te tiro ka pēhea te hono atu o ngā kōrero me ngā tūmahi ki ia o ngā take matua.


Ngā ngohe me ngā wheako akoako

Anei ētahi ngohe hei whakamātau me ō ākonga.

Ngohe 1: He pānui porotēhi

Ngā kaupapa matua: Mana MotuhakeKaitiakitanga

Ko te tau 1972 tēnei. Hoahoatia he pānui, he haki rānei. Me whai pānga ki te petihana kia whakaakona te reo Māori ki ngā kura, he whakatairanga rānei i te reo Māori. He haki pea e tohu ana i tētahi rōpū, rōpū whakahaere (hei tauira, Ngā Tamatoa, Te Reo Māori Society rānei) i tōu tirohanga ake rānei. Me whai i ētahi kupu, kōrero, he whakaahua, he whakataukī, he kīwaha rānei e kapo ana i te ariā o tō tohenga. Ina oti ana tō haki, me whakaaro iho ki ēnei pātai i raro iho nei, tuhia he kōrero mō:

  • te take o te haki, o te pānui
  • te take o tō tohe atu
  • te hunga e tohe atu ana koe
  • te whakamahinga o tō haki.

Me tuhi pūrongo hoki koe e whakamārama ana i te āhua o tō haki, arā, ko:

  • te momo tuhinga o te reta
  • te nui me te takotohanga o te kupu
  • ngā kīanga, ngā whakaahua rānei hei whakaputa i tō tohe
  • te hononga o te kupu ki ngā whakaahua, ngā ariā, ngā hoahoatanga kei tō haki, pānui rānei
  • ngā tae i tohua me te tikanga o te hāngai o ēnei tae ki te haki, pānui rānei
  • te whakamahinga hoki o te takotoranga o te haki, pānui rānei, ki te whakawhiti i tō tohe.

Kei a koe tonu te tikanga ka pēhea tō whakaatu i ō pārongo. Ākene he kauhau, he tuhinga hoahoa, he pūrākau matihiko, tētahi atu momo pāpāho matihiko rānei.

Ngohe 2: He mahi auaha

Kaupapa matua: Mana Motuhake

Waihangatia tētahi mahinga toi hei whakaputa i ō whakaaro mō te memehatanga o te reo Māori i ngā tekau tau 1950–70. Ākene ka whakaatu koe i te tirohanga ataata:

  • o te hekenga nui ki ngā taone – te wehenga mai o te Māori i tōna tūrangawaewae, i tōna marae ki ngā taone nui
  • mō te memehatanga o te reo Māori
  • mō te pānga o te memehatanga o te reo Māori ki te iwi Māori
  • mō te āhua o te motu whānui i te memehatanga o te reo Māori.

Me āta whakaaro ki te ara e whakaatu ai koe i ō whakaaro ki te hanga i tēnei mahinga auaha. Whakaatuhia ō mahi ki te akomanga ka tuari i ō whakaaweawenga mō tō mahinga auaha.

Ngohe 3: He kōrerorero

Kaupapa matua: Whanaungatanga

Me whai hoa koe, ka whakamahi i te rautaki WHAKAARO–WHAI TOKORUA–WHAKAATU ki te whakaata i ngā kōrero kei te Wāhanga 5.

Whakaaro

Āta whakaarohia ēnei pātai:

  • I roto i ngā tohenga i puta i ngā wā whakatairanga i te reo Māori o ngā tau 1970, he āhuatanga anō i puta ake ki a koe?
  • Ki ō whakaaro, i whai hua anō aua tohenga?
  • He ara anō ka whāia ki te whakatairanga i te reo Māori e pai ake ana i te waitohu petihana?
  • E mōhio ana koe ki hea haere ai ki te rapu i ngā puna kōrero mō tēnei kaupapa?
Whai tokorua

Kōrero atu ki tō hoa mō ō whakautu ki ngā pātai o runga ake nei. Me tātari ō pitopito kōrero ā-hinengaro, ā-tuhi rānei ka rapu i ngā whakautu e mōhio tūturu ai, e whakahaua ai, e rerekē ai hoki.

Whakaatu

I muri i tō mahinga tokorua, hono atu ki ētahi atu tokorua ki te whakaatu i ō kōrua whakaaro ki te akomanga.


He kuputaka

haki
banner

petihana
petition

porotēhi
protest


He rauemi anō

Tikiake mō te Wāhanga 5