He aratohu mā te pouako: Ka mate haere te reo
He aratohu mā te pouako
Wāhanga 5: 1945–1978 Ka mate haere te reo
E whakarato ana tēnei wāhanga i te tirohanga whānui o te wā o ngā tau 1945–1978, he wā i tere heke te whakamahinga o te reo Māori puta noa i te motu.

I aua tau, ka puta ngā nekehanga tōrangapū ki te whakapakari ake i te reo Māori, pērā ki te whakaaratanga o ngā rōpū Ngā Tamatoa me Te Reo Māori Society, kātahi ko te kawetanga o te petihana whakatairanga i te reo Māori ki te whare Pāremata.
Te Mana o te Reo Māori – Wāhanga 5
Kei tēnei whārangi ka kitea ngā rauemi hei tautoko i ō ākonga e ako ana mō te reo Māori i muri i te Pakanga Tuarua o te Ao. He pātai matua, he tūmahi me ngā mahi tautoko i te reo.
Ngā ihirangi
He kōrero mō te wāhanga
Wāhanga 5 te whakaahua

Ngā mema o Ngā Tamatoa i te arawhata ki te Whare Paremata i te tau 1972.
Dominion Post Collection, Alexander Turnbull Library; Tohutoro: EP/1972/5388/11a
Kei te whakaahua o te Wāhanga 5 o te rauemi He Pūkei Whakaahua o Te Mana o te Reo Māori he whakaahua pango me te mā o te rōpū Ngā Tamatoa. Kei tēnei rōpū hoki tētahi koroua rongonui, he pāpā, he ringatoi nō Tūhoe, Waikato, me Te Arawa, te kaitohe nei a Tame Iti; me te kaiwhakaari, kaituhi, ringatohu hoki, arā, a Rawiri Paratene o Ngāpuhi. Kei te wāhanga 3 hoki tēnei whakaahua o te pūrākau matihiko. Kei konei ētahi pātai, ētahi pārongo hoki hei taki haere i ngā kōrero o tēnei wāhanga mā ō ākonga. He pai te whakamahi i ēnei āhuatanga hei matapaki ā-rōpū me ō ākonga, mō te pānga nui o te tohe me te porotehe hei whakaara i te aronga pāpori, te whakahau i te pāpori me te panonitanga pāpori.
He rauemi tāpiri
He kōrero atu anō hei tūhura mā ngā ākonga:
- Te Mana o te Reo Māori: he rārangi wā
- Te Mana o te Reo ngā haurongo
- Te Mana o te Reo Māori: he wānanga hītori
- Kōrero: Te reo Māori (Te Ara)
Ngā pātai matua
E kōrero ana tēnei rauemi mō te hītori o te memehatanga me te whakarauoratanga o te reo Māori, ā, e rima ngā take matua mai i Te Takanga o te Wā.
Te Takanga o te Wā Māori History Guidelines Year 1–8 (Te Kete Ipurangi)
Anei ētahi pātai matua e pā ana ki ia o ngā take matua. He whānui ēnei pātai kia maha ai ngā ara hei rangahau mā ngā ākonga.
-
Whakapapa
Tūpuna – Hononga – Tūrangawaewae – Tuakiri – Ahurea – Hapori – Tikanga – Mana Whenua - Ki hea au uru ai?
- Ko wai o tōku whānau he mōhio ki te kōrero Māori? Ki te kore, he aha i pērā ai?
-
Tūrangawaewae
Tūrangawaewae – Tuakiri – Ahurea – Hapori – Wāhi – Te Ukiuki - I wehe mai anō taku whānau, he whānau Māori rānei o taku hapori i tō rātou tūrangawaewae, i tō rātou marae i te wā o te hekenga nui ki ngā taone?
- He aha te pānga o tēnei heke ki tō rātou reo Māori?
-
Mana Motuhake
Tuakiri – Mana – Raru – Tohe – Hua – Tino Rangatiratanga - I whai anō taku whānau, ētahi tāngata rānei e mōhio ana ahau ki ngā mahi tohe ki te whakatairanga i te reo Māori i ngā tau 1970?
-
Kaitiakitanga
Wā – Horopaki – Tirohanga – Mōhiotanga – Tikanga – Kaitiakitanga - He aha ngā mahi kua uru ahau ki te tautoko me te tiaki i te reo Māori?
- He aha ngā mahi ka uru atu ahau ki te tautoko i te reo Māori hei ngā tau e heke mai nei?
-
Whanaungatanga
Whānau – Hapū – Iwi – Whakapapa – Tūpuna – Hononga – Hapori – Manaakitanga – Kotahitanga - Ka pēhea taku whakahau, taku tautoko i taku whānau/kura/hapori hoki ki te whakatairanga i te reo Māori?
Kei ia o ngā take nei he ara hei hono atu mā te ākonga ki te hītori o te reo Māori. Tirohia ngā atahanga ki te tiro ka pēhea te hono atu o ngā kōrero me ngā tūmahi ki ia o ngā take matua.
Ngā ngohe me ngā wheako akoako
Anei ētahi ngohe hei whakamātau me ō ākonga.
Ngohe 1: He pānui porotēhi
Ngā kaupapa matua:
Ko te tau 1972 tēnei. Hoahoatia he pānui, he haki rānei. Me whai pānga ki te petihana kia whakaakona te reo Māori ki ngā kura, he whakatairanga rānei i te reo Māori. He haki pea e tohu ana i tētahi rōpū, rōpū whakahaere (hei tauira, Ngā Tamatoa, Te Reo Māori Society rānei) i tōu tirohanga ake rānei. Me whai i ētahi kupu, kōrero, he whakaahua, he whakataukī, he kīwaha rānei e kapo ana i te ariā o tō tohenga. Ina oti ana tō haki, me whakaaro iho ki ēnei pātai i raro iho nei, tuhia he kōrero mō:
- te take o te haki, o te pānui
- te take o tō tohe atu
- te hunga e tohe atu ana koe
- te whakamahinga o tō haki.
Me tuhi pūrongo hoki koe e whakamārama ana i te āhua o tō haki, arā, ko:
- te momo tuhinga o te reta
- te nui me te takotohanga o te kupu
- ngā kīanga, ngā whakaahua rānei hei whakaputa i tō tohe
- te hononga o te kupu ki ngā whakaahua, ngā ariā, ngā hoahoatanga kei tō haki, pānui rānei
- ngā tae i tohua me te tikanga o te hāngai o ēnei tae ki te haki, pānui rānei
- te whakamahinga hoki o te takotoranga o te haki, pānui rānei, ki te whakawhiti i tō tohe.
Kei a koe tonu te tikanga ka pēhea tō whakaatu i ō pārongo. Ākene he kauhau, he tuhinga hoahoa, he pūrākau matihiko, tētahi atu momo pāpāho matihiko rānei.
Ngohe 2: He mahi auaha
Kaupapa matua:
Waihangatia tētahi mahinga toi hei whakaputa i ō whakaaro mō te memehatanga o te reo Māori i ngā tekau tau 1950–70. Ākene ka whakaatu koe i te tirohanga ataata:
- o te hekenga nui ki ngā taone – te wehenga mai o te Māori i tōna tūrangawaewae, i tōna marae ki ngā taone nui
- mō te memehatanga o te reo Māori
- mō te pānga o te memehatanga o te reo Māori ki te iwi Māori
- mō te āhua o te motu whānui i te memehatanga o te reo Māori.
Me āta whakaaro ki te ara e whakaatu ai koe i ō whakaaro ki te hanga i tēnei mahinga auaha. Whakaatuhia ō mahi ki te akomanga ka tuari i ō whakaaweawenga mō tō mahinga auaha.
Ngohe 3: He kōrerorero
Kaupapa matua:
Me whai hoa koe, ka whakamahi i te rautaki WHAKAARO–WHAI TOKORUA–WHAKAATU ki te whakaata i ngā kōrero kei te Wāhanga 5.
Whakaaro
Āta whakaarohia ēnei pātai:
- I roto i ngā tohenga i puta i ngā wā whakatairanga i te reo Māori o ngā tau 1970, he āhuatanga anō i puta ake ki a koe?
- Ki ō whakaaro, i whai hua anō aua tohenga?
- He ara anō ka whāia ki te whakatairanga i te reo Māori e pai ake ana i te waitohu petihana?
- E mōhio ana koe ki hea haere ai ki te rapu i ngā puna kōrero mō tēnei kaupapa?
Whai tokorua
Kōrero atu ki tō hoa mō ō whakautu ki ngā pātai o runga ake nei. Me tātari ō pitopito kōrero ā-hinengaro, ā-tuhi rānei ka rapu i ngā whakautu e mōhio tūturu ai, e whakahaua ai, e rerekē ai hoki.
Whakaatu
I muri i tō mahinga tokorua, hono atu ki ētahi atu tokorua ki te whakaatu i ō kōrua whakaaro ki te akomanga.
He kuputaka
haki
banner
petihana
petition
porotēhi
protest
He rauemi anō
- Ngā Tamatoa (NZHistory)
- Standing up for te reo Māori – reflections from founding member of the Te Reo Māori society (RNZ)
Tikiake mō te Wāhanga 5
- Aratohu mā te pouako Wāhanga 5 (kōnae, ūhōputu, 1.2MB)
- Mō te pukamahi a te ākonga – Tōku Ara Reo Māori (kōnae, ūhōputu, 0.8MB)
- He Pūkei Whakaahua o Te Mana o te Reo Māori (kōnae, ūhōputu, 9.5MB)