Te Tai – Treaty Settlement Stories

He aha ngā whakataunga o te Tiriti, ā he aha te painga?

I te tau 1840 ko te tikanga o te Tiriti o Waitangi he herenga i te ao me te Karauna o Ingarangi. Ko te whakatau kia mau tonu ki te Māori te mana pupuri i ōna whenua, ngahere, me ngā taunga-ika e ai ki tōna hiahia. Nā ngā Kāwanatanga katoa i takatakahi ngā ture o te Tiriti mai i te wā o te hainatanga. Auahi ana te ngaromanga atu o ngā taonga huhua a te Māori, ina:

  • Ka mahue kore whenua te Māori i ngā hoko-whenua a te Kāwanatanga mō te kore noa iho.
  • Te Raupatu i ngā whenua, kāore-hā i muri i ngā Pakanga o Aotearoa.
  • Nā ngā mahi a te Kooti Whenua Māori ki te whakangoikore i ngā ture Māori, ā kia ngāwari ai te hoko i ngā whenua Māori ki a tauiwi.

Kua whāia e te Māori ngā huarahi hei whakatikatika i ngā tūkino katoa. Nā te whakaae a te Karauna kia utua ngā hē, koinei ngā kaupapa e pupuri nei i ngā whakaritenga i ngā kerēme i raro i te mana o te Tiriti o Waitangi.

Ko ngā whakaritenga katoa o te Tiriti ka whakaingoatia te Karauna, kāore i te kāwanatanga o Aotearoa, nō te mea i hainatia te Tiriti i waenganui i te Karauna me te Māori. Ko ngā whakatau katoa a ngā kāwanatanga o Aotearoa kei raro i te mana o te Karauna, ko tōna tikanga ia i te tau 1840 ko te mana o te Piritānia whenua, ā, e tohu nei te mana o Kuini Irihāpeti II, Kuini o Niu Tīreni.

Ko te rīpoata a te Taraipiunara o Waitangi mō te Takutai-moana i kitea:

‘Inā ka kitea ngā wāhi kua takatakahitia e te Karauna te mana o te Tiriti, ā kua tau ki runga ki te Māori ōna makenu, e ai ki a mātou me noho mā te Karauna tonu ngā whakatikatika. Koinei te ture-whakatikatika, kia noho mā te Karauna tonu e ‘whakahoki mai te hōnore me te pono o te Karauna, ā, te mana me te tū-rangatira o te Ao Māori’.

Te Taraipiunara o Waitangi Me Ngā Whakawhitiwhiti

I muri mai i ngā tau o Te Pakanga Tuarua ka āta hua mai ngā hē i pā mai ki te Māori, mai i te taenga mai o tauiwi. I ngā tau o te 1960s ka tū mai ngā rōpu whakahē. I ngā tau o te 1970s, ka kaha ake te nguha/pukuriri/takahi-whenua a te Māori i runga i ngā muruwhenua me ngā tikanga o te Tiriti e takatakahitia ana.

I hua mai te Taraipiunara o Waitangi i te tau 1975 hei whakarongo ki ngā kerēme e pā ana ki te Karauna mō ōna takatakahi/hē mai i te Tiriti ki taua wā anake. I te tau 1985 ka tukuna te mana whakarongo-kerēme o Te Taraipiunara kia hoki rā anō ki te tau 1840.

I te tau 1989 ka whakatūria he tari mō te Tiriti o Waitangi i te Tari Ture hei ārahi i te kāwanatanga mō ngā tikanga. Kua whakaae te Karauna kei runga i a ia te mana hei whakatau i ngā mamae i ahu mai i te Tiriti. Ka tīmata mai ngā whiriwhiringa a ngā kaikerēme.

Ka āhei te Māori ki te tuku he kerēme mō tōna kotahi anake, ā-iwi, rōpū a-iwi, ā-hapū rānei. Mehemea ka eke te tono ki ngā whakaritenga a te Taraipiunara, ka rēhitatia. He āwhina-a-ture kei te wātea mō te hunga ka tū ki mua o te Taraipiunara o Waitangi.

Ngā Tikanga Whakatau

Hei whakatau i ngā takahitanga o te Tiriti i te Māori, kua kaha te Karauna ki te whakatau i ngā tukitukinga i pā ki ngā kai-kerēme:

  • whakaingoa i ō rātou kaikōrero
  • whakarite he ture (he ture whai-mana) e whakamārama ana i te whakatau; he whenua ētahi. He moni, ētahi āhua atu pēnei i te whakahoki mai nei i ngā ingoa kāenga Māori - pēnei i Aoraki - me te tuku aroha mai i raro i te mana o te Karauna.

Mai i te Ākuhata 2018, 73 ngā whakatau kua turetia. Ko te utu katoa o ngā whakatau e $2.24 piriona taara. Tērā e pōhēhētia he moni nui tēnei, engari hei ngā marama 12 e tū mai nei, ka whakapaua e te Kāwanatanga te $14 piriona tāra ki te National Superannuation anake! Ko ngā moni kua whakapaua mō ngā kerēme katoa o te Tiriti i roto i ngā tau rua tekau mā rima ka rite ki te rua marama noa iho o ngā moni ka whakapaua mō te Superannuation!


He whakaaturanga anō

Māori