He aratohu mā te pouako: Ko te reo Māori, te reo o Niu Tīreni
He aratohu mā te pouako
Wāhanga 3: 1835–1860Ko te reo Māori, te reo o Niu Tīreni
E whakarato ana tēnei wāhanga i te tirohanga whānui o te wā o te hītori e pā ana ki te waitohutanga o He Whakaputanga o te Rangatiratanga o Nu Tireni i te tau 1835, me te Tiriti o Waitangi i te tau 1840.

E whakamārama ana i te memehatanga o te mana tōrangapū a te Māori, te hekenga o te taupori me te whakamahinga o te reo Māori hoki. I pupū ake ēnei panonitanga mai i ngā nekehanga pāpori, o te tōrangapū me te ahurea hoki, he nui te pānga ki te hītori o te reo Māori.
Te Mana o te Reo Māori – Wāhanga 3
Kei tēnei whārangi ka kitea ngā rauemi hei tautoko i ō ākonga e ako ana mō te reo Māori i ngā tau 1900. He pātai matua, he tūmahi me ngā mahi tautoko i te reo.
Ngā ihirangi
He kōrero mō te wāhanga
Me tīmata ki te taitara
Me tīmata pea ki te taitara nei, He Whakaputanga o te Rangatiratanga o Nu Tireni i te tau 1835 – he take pai te whakaputa rangatiratanga hei whakaongaonga i ngā hinengaro o ngā ākonga. Mā tēnei rātou e ārahi ake ki te tūhura i te wā me te take i puta ai tēnei kaupapa, ko wai hoki ka hiahia ki te waitohu i tētahi whakaputanga rangatiratanga, ka pēhea pea te hanga i tētahi mea pēnei, ka tiro hoki ki ētahi atu whenua kua tuhia he whakaputanga.
Pānuihia te Tiriti me te tuhinga He Whakaputanga
Pānuihia ā-akomanga He Whakaputanga o te Rangatiratanga o Nu Tireni me te Tiriti o Waitangi – he mahi pai tēnei hei tīmatanga mā ngā ākonga. E wātea ana ngā kape o ēnei tuhinga i runga ipurangi (tirohia te wāhanga ‘He rauemi anō’ i raro iho nei mō ngā hononga).
Wāhanga 3 te whakaahua

Te hainatanga o te Tiriti, 1840
Alexander Turnbull Library; Tohutoro: G-821-2; He peita hinu nā Marcus King
Kei te whakaahua o te Wāhanga 3 mai i te rauemi He Pūkei Whakaahua o Te Mana o te Reo Māori e whakaatu ana i te waitohutanga o te Tiriti o Waitangi i te tau 1840. E whakaatu ana i a Tāmati Waka Nene e waitohu ana i te Tiriti i mua i a James Busby, i a Kāpene William Hobson me ētahi atu āpiha o Ingarangi. Kei te Wāhanga 3 hoki tēnei whakaahua o te pūrākau matihiko. Kei konei ētahi pātai, ētahi pārongo hoki hei taki haere i ngā kōrero o tēnei wāhanga mā ō ākonga. Whakamahia tēnei whakaahua hei matapaki ā-rōpū me ō ākonga i te nekehanga o te mana whakahaere i te waitohutanga o ēnei tuhinga. He pai te whakamahi i ēnei āhuatanga hei matapaki ā-rōpū me ō ākonga, ki te tiro he aha ngā pānga o te waitohu i te Tiriti o Waitangi me te pānga ki te hītori o te reo Māori.
He raumei tāpari
He kōrero atu anō hei tūhura mā ngā ākonga:
- Te Mana o te Reo Māori: ngā haurongo
- He Whakaputanga o te Rangatiratanga o Nu Tirini (Te Ara)
- Te Tiriti o Waitangi (Te Ara)
Ngā pātai matua
E kōrero ana tēnei rauemi mō te hītori o te memehatanga me te whakarauoratanga o te reo Māori, ā, e rima ngā take matua mai i Te Takanga o te Wā.
Te Takanga o te Wā Māori History Guidelines Year 1–8 (Te Kete Ipurangi)
Anei ētahi pātai matua e pā ana ki ia o ngā take matua. He whānui ēnei pātai kia maha ai ngā ara hei rangahau mā ngā ākonga.
-
Whakapapa
Tūpuna – Hononga – Tūrangawaewae – Tuakiri – Ahurea – Hapori – Tikanga – Mana Whenua - Ki hea ahau uru ai?
- I waitohu anō ōku tūpuna i te Tiriti o Waitangi, He Whakaputanga rānei?
-
Tūrangawaewae
Tūrangawaewae – Tuakiri – Ahurea – Hapori – Wāhi – Te Ukiuki - Ko tēhea o aku iwi i waitohu i te tuhinga He Whakaputanga me te Tiriti o Waitangi?
-
Mana Motuhake
Tūrangawaewae – Tuakiri – Mana – Raru – Tohe – Hua – Tino Rangatiratanga - He aha a ngāi Māori i waitohu ai i te Tiriti o Waitangi?
- He aha te Karauna i waitohu ai i te Tiriti o Waitangi?
- He ōrite ngā putanga reo Māori, reo Pākehā hoki?
-
Kaitiakitanga
Wā – Horopaki – Tirohanga – Mōhiotanga – Tikanga – Kaitiakitanga - He aha ngā motika i whakamanahia e te Tiriti o Waitangi mō ngāi Māori?
- He aha ngā motika i whakamanahia e te Tiriti o Waitangi mō te Karauna?
-
Whanaungatanga
Whānau – Hapū – Iwi – Whakapapa – Tūpuna – Hononga – Hapori – Manaakitanga – Kotahitanga - He aha te kirimana, te whakaaetanga rānei? He aha ōna whakaritenga?
- He aha te take ka puta he whakaaetanga he kirimana rānei?
- E mōhio ana koe ki ētahi tauira whakaaetanga, kirimana rānei? He pēhea nei te āhua? He aha tōna otinga atu?
- Ka aha mēnā ka wāhia te kirimana, te whakaaetanga hoki?
- Ko wai ka whakarite he aha ngā kiko o te kirimana, me te reo ka tuhia?
- He aha ngā momo whakaaetanga, kirimana rānei kua hangaia e koe? Me wai?
Kei ia o ngā take nei he ara hei hono atu mā te ākonga ki te hītori o te reo Māori. Tirohia ngā atahanga ki te tiro ka pēhea te hono atu o ngā kōrero me ngā tūmahi ki ia o ngā take matua.
Ngā ngohe me ngā wheako akoako
Anei ētahi ngohe hei whakamātau me ō ākonga.
Ngohe 1: he rārangi wā
Ngā kaupapa matua
Tirohia te rārangi wā mō Te Mana o te Reo Māori i runga o Te Tai Whakaea. Tirohia ngā kaupapa i puta i waenga i ngā tau 1835 ki te 1860.
Waihangatia he rārangi wā ataata mā te whakaatu i ngā take matua i puta i mua i te waitohutanga o te Tiriti o Waitangi. Ka taea tō whakaatu i ō kitenga mā:
- tētahi pānui ataata, kōwaiwai toirau rānei
- te tuhi pūrongo
- te whakaaturanga Google Slides
- Ngā pātai matua.
Whakaarohia ēnei pātai:
- He aha te tukanga ka whakamahia e koe hei rau ki tō rārangi wā?
- Nō wai ngā tirohanga, ngā reo ka kitea i tō rārangi wā?
Ngohe 2: Mātakitaki mai
Kaupapa matua:
He raupapa whitu a Waitangi – What Really Happened? e whakaata ana i te waitohutanga o te Tiriti o Waitangi.
(Kia mōhio ai koe, kei te reo Pākehā ēnei kiriata).
Waitangi – What Really Happened? (Waitangi Treaty Grounds)
I mua i te mātakitaki i te raupapa nei, whakaarohia ētahi pātai mō ngā āhuatanga e hiahia ana koe ki te rapu mō te waitohutanga o te Tiriti o Waitangi. Hei tauira:
- Ko wai te Kuini e kōrerohia nei i roto i te Tiriti?
- I whakaae katoa a ngāi Māori he tika tonu te waitohu i te Tiriti?
- E hia ngā wāhanga o te Tiriti?
Ina mutu ana te mātakitaki i ngā wāhanga, whakaarohia ētahi pātai hei mahi rangahau – he aha ētahi atu kōrero e hiahia ana koe ki te rapu mō te Tiriti o Waitangi? Tirohia ngā puna pārongo hei tūhura māu, e taea ai tō whakautu i ngā pātai rangahau kua hangaia.
Ngohe 3: He mahere Tiriti
Kaupapa matua:
Waihangatia he mahere o Aotearoa ki te whakaatu i hea e whakaatuhia ana ngā momo putanga o te Tiriti o Waitangi, ā, tokohia ngā tāngata i waitohu hoki i aua wāhi. Whakamahia ngā whakaahua, ngā tatau, ngā tatauranga ki te whakaputa i ō pārongo.
Ina mutu ana tō mahere, whakaarohia ngā pātai e whai ake nei:
- Ki ō whakaaro, he aha te take i waitohu ētahi o ngā iwi i te Tiriti, hāunga anō ētahi?
- Ki ō whakaaro, i pēhea te whakarite a ngā iwi i te tangata hei waitohu mā rātou?
- I waitohu anō tētahi o ngā iwi o tō tūrangawaewae i te Tiriti?
- I waitohu anō tētahi o ō tūpuna i te Tiriti?
Ngohe 4: He Tiriti hou
Kaupapa matua:
Hoahoatia he tiriti hou mō tō akomanga, whānau rānei. Me whakaaro koe ki ēnei pātai:
- He aha te take o te tiriti?
- E hanga tiriti ana koe mō wai? He aha ai?
- He aha ngā mea ka raua ki te tiriti nei? He aha ai?
- Mā wai e tuhi?
- Mā wai e waitohu?
- He aha ngā hua, kino rānei mēnā ka wāhia ana ngā kupu taurangi o te tiriti nei?
- He aha te otinga mēnā ka whāia te tiriti hou nei e te katoa?
He kuputaka
raupapa whitu
seven-part series
kōwaiwai toirau
collage
hoahoa
design
tohu
signature(s)
waitohu
sign
whakaputanga
declaration
He rauemi anō
- He Whakaputanga – Declaration of Independence (NZHistory)
- A Treaty: Te Tiriti o Waitangi (He Tohu)
- Read te Tiriti o Waitangi (NZHistory)
- Read the Declaration of Independence, 1835 (NZHistory)
- Waitangi – What really happened? (Waitangi Treaty Grounds)
Tikiake mō te Wāhanga 3
- Aratohu mā te pouako Wāhanga 3 (kōnae, ūhōputu, 1.1MB)
- Mō te pukamahi a te ākonga – Tōku Ara Reo Māori (kōnae, ūhōputu, 0.8MB)
- He Pūkei Whakaahua o Te Mana o te Reo Māori (kōnae, ūhōputu, 9.5MB)