Te Tai – Treaty Settlement Stories

Kōrero: Te Mana o te Reo Māori

He aratohu mā te pouako: Ko te reo Māori, te reo o Niu Tīreni

He aratohu mā te pouako

Wāhanga 3: 1835–1860Ko te reo Māori, te reo o Niu Tīreni

E whakarato ana tēnei wāhanga i te tirohanga whānui o te wā o te hītori e ana ki te waitohutanga o He Whakaputanga o te Rangatiratanga o Nu Tireni i te tau 1835, me te Tiriti o Waitangi i te tau 1840.

He aratohu mā te pouako: Ko te reo Māori, te reo o Niu Tīreni

E whakamārama ana i te memehatanga o te mana tōrangapū a te Māori, te hekenga o te taupori me te whakamahinga o te reo Māori hoki. I pupū ake ēnei panonitanga mai i ngā nekehanga pāpori, o te tōrangapū me te ahurea hoki, he nui te pānga ki te hītori o te reo Māori.

Te Mana o te Reo Māori – Wāhanga 3

Kei tēnei whārangi ka kitea ngā rauemi hei tautoko i ō ākonga e ako ana mō te reo Māori i ngā tau 1900. He pātai matua, he tūmahi me ngā mahi tautoko i te reo.

Ngā ihirangi


He kōrero mō te wāhanga

Me tīmata ki te taitara

Me tīmata pea ki te taitara nei, He Whakaputanga o te Rangatiratanga o Nu Tireni i te tau 1835 – he take pai te whakaputa rangatiratanga hei whakaongaonga i ngā hinengaro o ngā ākonga. Mā tēnei rātou e ārahi ake ki te tūhura i te wā me te take i puta ai tēnei kaupapa, ko wai hoki ka hiahia ki te waitohu i tētahi whakaputanga rangatiratanga, ka pēhea pea te hanga i tētahi mea pēnei, ka tiro hoki ki ētahi atu whenua kua tuhia he whakaputanga.

Pānuihia te Tiriti me te tuhinga He Whakaputanga

Pānuihia ā-akomanga He Whakaputanga o te Rangatiratanga o Nu Tireni me te Tiriti o Waitangi – he mahi pai tēnei hei tīmatanga mā ngā ākonga. E wātea ana ngā kape o ēnei tuhinga i runga ipurangi (tirohia te wāhanga ‘He rauemi anō’ i raro iho nei mō ngā hononga).

He Whakaputanga (NZHistory)

Read the Treaty (NZHistory)

Wāhanga 3 te whakaahua

Ka waitohungia te Tiriti o Waitangi e ngā rangatira Māori nei.

Te hainatanga o te Tiriti, 1840
Alexander Turnbull Library; Tohutoro: G-821-2; He peita hinu nā Marcus King

Kei te whakaahua o te Wāhanga 3 mai i te rauemi He Pūkei Whakaahua o Te Mana o te Reo Māori e whakaatu ana i te waitohutanga o te Tiriti o Waitangi i te tau 1840. E whakaatu ana i a Tāmati Waka Nene e waitohu ana i te Tiriti i mua i a James Busby, i a Kāpene William Hobson me ētahi atu āpiha o Ingarangi. Kei te Wāhanga 3 hoki tēnei whakaahua o te pūrākau matihiko. Kei konei ētahi pātai, ētahi pārongo hoki hei taki haere i ngā kōrero o tēnei wāhanga mā ō ākonga. Whakamahia tēnei whakaahua hei matapaki ā-rōpū me ō ākonga i te nekehanga o te mana whakahaere i te waitohutanga o ēnei tuhinga. He pai te whakamahi i ēnei āhuatanga hei matapaki ā-rōpū me ō ākonga, ki te tiro he aha ngā pānga o te waitohu i te Tiriti o Waitangi me te pānga ki te hītori o te reo Māori.

He raumei tāpari

He kōrero atu anō hei tūhura mā ngā ākonga:


Ngā pātai matua

E kōrero ana tēnei rauemi mō te hītori o te memehatanga me te whakarauoratanga o te reo Māori, ā, e rima ngā take matua mai i Te Takanga o te Wā.

Te Takanga o te Wā Māori History Guidelines Year 1–8 (Te Kete Ipurangi)

Anei ētahi pātai matua e pā ana ki ia o ngā take matua. He whānui ēnei pātai kia maha ai ngā ara hei rangahau mā ngā ākonga.

  • Whakapapa

    Tūpuna – Hononga – Tūrangawaewae – Tuakiri – Ahurea – Hapori – Tikanga – Mana Whenua
  • Ki hea ahau uru ai?
  • I waitohu anō ōku tūpuna i te Tiriti o Waitangi, He Whakaputanga rānei?
  • Tūrangawaewae

    Tūrangawaewae – Tuakiri – Ahurea – Hapori – Wāhi – Te Ukiuki
  • Ko tēhea o aku iwi i waitohu i te tuhinga He Whakaputanga me te Tiriti o Waitangi?
  • Mana Motuhake

    Tūrangawaewae – Tuakiri – Mana – Raru – Tohe – Hua – Tino Rangatiratanga
  • He aha a ngāi Māori i waitohu ai i te Tiriti o Waitangi?
  • He aha te Karauna i waitohu ai i te Tiriti o Waitangi?
  • He ōrite ngā putanga reo Māori, reo Pākehā hoki?
  • Kaitiakitanga

    Wā – Horopaki – Tirohanga – Mōhiotanga – Tikanga – Kaitiakitanga
  • He aha ngā motika i whakamanahia e te Tiriti o Waitangi mō ngāi Māori?
  • He aha ngā motika i whakamanahia e te Tiriti o Waitangi mō te Karauna?
  • Whanaungatanga

    Whānau – Hapū – Iwi – Whakapapa – Tūpuna – Hononga – Hapori – Manaakitanga – Kotahitanga
  • He aha te kirimana, te whakaaetanga rānei? He aha ōna whakaritenga?
  • He aha te take ka puta he whakaaetanga he kirimana rānei?
  • E mōhio ana koe ki ētahi tauira whakaaetanga, kirimana rānei? He pēhea nei te āhua? He aha tōna otinga atu?
  • Ka aha mēnā ka wāhia te kirimana, te whakaaetanga hoki?
  • Ko wai ka whakarite he aha ngā kiko o te kirimana, me te reo ka tuhia?
  • He aha ngā momo whakaaetanga, kirimana rānei kua hangaia e koe? Me wai?

Kei ia o ngā take nei he ara hei hono atu mā te ākonga ki te hītori o te reo Māori. Tirohia ngā atahanga ki te tiro ka pēhea te hono atu o ngā kōrero me ngā tūmahi ki ia o ngā take matua.


Ngā ngohe me ngā wheako akoako

Anei ētahi ngohe hei whakamātau me ō ākonga.

Ngohe 1: he rārangi wā

Ngā kaupapa matua WhakapapaKaitiakitanga

Tirohia te rārangi wā mō Te Mana o te Reo Māori i runga o Te Tai Whakaea. Tirohia ngā kaupapa i puta i waenga i ngā tau 1835 ki te 1860.

Waihangatia he rārangi wā ataata mā te whakaatu i ngā take matua i puta i mua i te waitohutanga o te Tiriti o Waitangi. Ka taea tō whakaatu i ō kitenga mā:

  • tētahi pānui ataata, kōwaiwai toirau rānei
  • te tuhi pūrongo
  • te whakaaturanga Google Slides
  • Ngā pātai matua.

Whakaarohia ēnei pātai:

  • He aha te tukanga ka whakamahia e koe hei rau ki tō rārangi wā?
  • Nō wai ngā tirohanga, ngā reo ka kitea i tō rārangi wā?

Ngohe 2: Mātakitaki mai

Kaupapa matua: Mana Motuhake

He raupapa whitu a Waitangi – What Really Happened? e whakaata ana i te waitohutanga o te Tiriti o Waitangi.

(Kia mōhio ai koe, kei te reo Pākehā ēnei kiriata).

Waitangi – What Really Happened? (Waitangi Treaty Grounds)

I mua i te mātakitaki i te raupapa nei, whakaarohia ētahi pātai mō ngā āhuatanga e hiahia ana koe ki te rapu mō te waitohutanga o te Tiriti o Waitangi. Hei tauira:

  • Ko wai te Kuini e kōrerohia nei i roto i te Tiriti?
  • I whakaae katoa a ngāi Māori he tika tonu te waitohu i te Tiriti?
  • E hia ngā wāhanga o te Tiriti?

Ina mutu ana te mātakitaki i ngā wāhanga, whakaarohia ētahi pātai hei mahi rangahau – he aha ētahi atu kōrero e hiahia ana koe ki te rapu mō te Tiriti o Waitangi? Tirohia ngā puna pārongo hei tūhura māu, e taea ai tō whakautu i ngā pātai rangahau kua hangaia.

Ngohe 3: He mahere Tiriti

Kaupapa matua: Whanaungatanga

Waihangatia he mahere o Aotearoa ki te whakaatu i hea e whakaatuhia ana ngā momo putanga o te Tiriti o Waitangi, ā, tokohia ngā tāngata i waitohu hoki i aua wāhi. Whakamahia ngā whakaahua, ngā tatau, ngā tatauranga ki te whakaputa i ō pārongo.

Ina mutu ana tō mahere, whakaarohia ngā pātai e whai ake nei:

  • Ki ō whakaaro, he aha te take i waitohu ētahi o ngā iwi i te Tiriti, hāunga anō ētahi?
  • Ki ō whakaaro, i pēhea te whakarite a ngā iwi i te tangata hei waitohu mā rātou?
  • I waitohu anō tētahi o ngā iwi o tō tūrangawaewae i te Tiriti?
  • I waitohu anō tētahi o ō tūpuna i te Tiriti?

Ngohe 4: He Tiriti hou

Kaupapa matua: Whanaungatanga

Hoahoatia he tiriti hou mō tō akomanga, whānau rānei. Me whakaaro koe ki ēnei pātai:

  • He aha te take o te tiriti?
  • E hanga tiriti ana koe mō wai? He aha ai?
  • He aha ngā mea ka raua ki te tiriti nei? He aha ai?
  • Mā wai e tuhi?
  • Mā wai e waitohu?
  • He aha ngā hua, kino rānei mēnā ka wāhia ana ngā kupu taurangi o te tiriti nei?
  • He aha te otinga mēnā ka whāia te tiriti hou nei e te katoa?

He kuputaka

raupapa whitu
seven-part series

kōwaiwai toirau
collage

hoahoa
design

tohu
signature(s)

waitohu
sign

whakaputanga
declaration


He rauemi anō

Tikiake mō te Wāhanga 3