He aratohu mā te pouako: Ngā pakanga me te tāmitanga
He aratohu mā te pouako
Wāhanga 4: 1860–1945Ngā pakanga me te tāmitanga
E whakarato ana tēnei wāhanga i te tirohanga whānui o ngā wā pakanga, ngā ture i hangaia, me ngā ritenga a te Kāwana ki te whakawaimeha i te reo Māori e pēhia ana e te tāmitanga.

E tīpako ana i ngā momo pire i whai pānga ki te reo Māori. Ka tiro hoki ki te mimititanga o ngā whenua Māori me te pānga o ngā parekura urutā Māori mai i tērā ki te memehatanga o te reo Māori.
Te Mana o te Reo Māori – Wāhanga 4
Kei tēnei whārangi ka kitea ngā rauemi hei tautoko i ō ākonga e ako ana mō te reo Māori mai i ngā pakanga whenua o Aotearoa ki ngā Pakanga Tuarua o te Ao. He pātai matua, he tūmahi me ngā mahi tautoko i te reo.
Ngā ihirangi
He kōrero mō te wāhanga
He reo hou ki te kura
Whakamahia ngā ākonga ki te whakaaro ake mēnā i puta i te Kāwana te ture, atu i tēnei rangi me reo Wīwī te reo kōrero i ngā kura me ngā papa rēhia. Tukuna ēnei pātai ki ngā ākonga:
- Ka pēhea ko mēnā ka whakamanahia tēnei ture?
- Ka taea tō kōrero Wīwī ki te pouako?
- Ka taea tō kōrero ki ō hoa?
- He aha te pānga o tēnei āhuatanga ki ngā mahi akoako?
- He aha ngā wero ka puta?
- Ki ō whakaaro, ka pai tēnei ara hei ako i te reo Wīwī?
- Ka whakaae koe ki te ture hou, ka tohe rānei?
Whakahaerehia he matapaki mā te akomanga me ngā pātai o runga ake nei. Whakahautia ngā ākonga ki te āta whakarongo ki ngā tirohanga a ō rātou hoa. Pātaihia rātou mēnā e whakaae ana, e whakahē ana ki ngā tirohanga a ētahi me te tuari he aha i pērā ai ō rātou whakaaro. I te mutunga o te matapakinga, me tuari me ngā ākonga ngā kōrero e pā ana ki te waihangatanga o tētahi ture pērā e te Kāwanatanga o Aotearoa i te tau 1847, engari ko te reo Pākehā te reo i whakamanahia i ngā kura katoa o te motu. Pātaihia ngā ākonga ki te whakaaro ake ki ngā tamariki o taua wā me ō rātou āhua. He aha pea te pānga o tēnei tū āhuatanga ki aua tamariki? He aha pea te pānga ki te reo Māori ake?
Wāhanga 4 te whakaahua

E haka ana ngā hōia o te Kamupene C mō te Kīngi o Kirīhi ki Helwan, Īhipa i te 25 o Pipiri 1941'.
Alexander Turnbull Library, Tohutoru: DA-01229-F
Ko te whakaahua o Wāhanga 4 mai i te rauemi He Pūkei Whakaahua he pango me te mā, ā, nō te tau 1942. E whakaatu ana i ngā mema o te Ope Taua Māori 28, Kamupene C, e haka ana ki te Kīngi o Kirihi i Īhipa. Kei konei ētahi pātai, ētahi pārongo hoki hei taki haere i ngā kōrero o tēnei wāhanga mā ō ākonga. He pai te whakamahi i ēnei āhuatanga hei matapaki ā-rōpū me ō ākonga ki te tiro i pēhea ngā hōia Māori i whakamahi i te reo Māori i te Pakanga Tuarua o te Ao.
He rauemi tāpiri
He kōrero atu anō hei tūhura mā ngā ākonga:
- Te Mana o te Reo Māori: he rārangi wā
- Te Mana o te Reo Māori: ngā haurongo
- Te Mana o te Reo Māori: he wānanga hītori
Ngā pātai matua
E kōrero ana tēnei rauemi mō te hītori o te memehatanga me te whakarauoratanga o te reo Māori, ā, e rima ngā take matua mai i Te Takanga o te Wā.
Te Takanga o te Wā Māori History Guidelines Year 1–8 (Te Kete Ipurangi)
Anei ētahi pātai matua e pā ana ki ia o ngā take matua. He whānui ēnei pātai kia maha ai ngā ara hei rangahau mā ngā ākonga.
-
Whakapapa
Tūpuna – Hononga – Tūrangawaewae – Tuakiri – Ahurea – Hapori – Tikanga – Mana Whenua - Ki hea ahau uru ai?
- I roto anō ōku tūpuna i ngā pakanga o Aotearoa?
- I haere anō ōku tūpuna ki te Pakanga Tuatahi o te Ao, Pakanga Tuarua rānei?
-
Tūrangawaewae
Tūrangawaewae – Tuakiri – Ahurea – Hapori – Wāhi – Te Ukiuki - He kura ‘native’ anō kei te rohe o tō tūrangawaewae?
-
Mana Motuhake
Tūrangawaewae – Tuakiri – Mana – Raru – Tohe – Hua – Tino Rangatiratanga - He ture anō e tiaki ana i te reo Māori i ēnei rā?
- He aha aku motika mō te kōrero i te reo Māori ki Aotearoa?
-
Kaitiakitanga
Wā – Horopaki – Tirohanga – Mōhiotanga – Tikanga – Kaitiakitanga - He aha ngā mahi kua kite au e mahia ana e ētahi ki te tiaki i te reo Māori?
- He aha āku mahi ki te tiaki i te reo Māori?
-
Whanaungatanga
Whānau – Hapū – Iwi – Whakapapa – Tūpuna – Hononga – Hapori – Manaakitanga – Kotahitanga - I patua anō tētahi o aku whānau, tētahi rānei o taku hapori mō te kōrero i tō rātou ake reo?
- I pēhea ō rātou āhua?
- He aha te reo kōrero a ōku mātua, ōku tūpuna rānei i a rātou i te kura?
Kei ia o ngā take nei he ara hei hono atu mā te ākonga ki te hītori o te reo Māori. Tirohia ngā atahanga ki te tiro ka pēhea te hono atu o ngā kōrero me ngā tūmahi ki ia o ngā take matua.
Ngā ngohe me ngā wheako akoako
Anei ētahi ngohe hei whakamātau me ō ākonga.
Ngohe 1: Te mana o te ture
Ngā kaupapa matua:
Tirohia ēnei kaupapa matua mō Wāhanga 4 o te pūrākau matihiko mō Te Mana o te Reo Māori.
Wāhanga 4: 1860–1945 Ngā pakanga me te tāmitanga
E whakaatu ana i ngā momo ture, pire hoki i waihangatia e te Pāremata. Tohua kia toru ngā ture hei rangahau. Rapua ngā kōrero:
- mō te take o te pire
- mō te hunga nā rātou i whakature
- mō te pānga ki te reo Māori
- mō te pānga ki te iwi.
Tirohia ngā hononga ki ētahi rauemi anō kei te pito o tēnei tuhinga.
Ka taea tō whakaatu mai i ō kitenga mā te:
- tuhi pūrongo nūpepa
- tuhi pūrongo
- hanga whakaaturanga Google Slides
- hanga whakaahua e whakamārama i ngā wāhanga matua, te pūtake rānei o te pire.
Whakaarohia ngā pātai nei:
- He aha te pānga o taua pire mēnā i te tū tonu i tēnei wā?
- Ki ō whakaaro, ka pēhea rawa te āhua o te iwi ki te pire nei? Whakaarohia ngā momo tirohanga me ngā reo i a koe e whakaaro ana mō tēnei pātai.
Ngohe 2: He ture hou mō te reo Māori
Kaupapa matua:
I roto i ngā rōpū iti, hangaia he ture hou mō te reo Māori. Ākene he ture mō te akomanga, mō te whānau, mō te marae, mō Aotearoa whānui rānei.
Whakaarohia ngā whāinga a ō ture hou: ko wai ka whai pānga mai? He aha ka whai pānga atu? Ā, i runga i tērā, me pōti tō akomanga / whānau / marae / Aotearoa mō tēnei ture. Ko te tikanga, me piki ake ngā pōti tautoko i te 50%. Ka pēhea tō hanga i te ture kia whai pōti tautoko mai, kia mana?
Ngohe 3: He waiata reo Māori
Kaupapa matua:
E hāngai ana tētahi wāhanga o Wāhanga 4 o te pūrākau matihiko mō Te Mana o te Reo Māori ki te waiata.
Rangahautia he waiata kei te reo Māori. Rangahaua:
- ngā kupu
- te kaitito o te waiata
- te tau i titoa ai
- mēnā he waiata tūturu ki te reo Māori, he mea i whakamāoritia rānei
- te kaupapa ake o te waiata.
Waihangatia he whakaaturanga mō tō waiata me te tuari i te take i tohua tēnei waiata me tōna pānga ki a koe. Ka taea tō:
- tū ki te waiata ki te akomanga
- tū ki te kauhau ki tō akomanga
- tuhi pūrongo mō te waiata
- waihanga i tētahi pānui ataata mō te waiata
- waihanga i tētahi pūrākau matihiko mō te waiata.
He waiata nō tērā rautau, he waiata nō nāianei rānei – kei a koe te tikanga.
Ākene ka hiahia koe ki te tito waiata.
He kuputaka
tāmitanga
colonisation
ture
law
He rauemi anō
- 1862 First Native Lands Act (Te Ara)
- 1863 New Zealand Settlements Act (Taranaki Iwi)
- 1867 Native Schools Act (Te Ara)
- 1907: Tohunga Suppression Act (Te Ara)
Tikiake mō te Wāhanga 4
- Aratohu mā te pouako Wāhanga 4 (kōnae, ūhōputu, 850KB)
- Mō te pukamahi a te ākonga – Tōku Ara Reo Māori (kōnae, ūhōputu, 0.8MB)
- He Pūkei Whakaahua o Te Mana o te Reo Māori (kōnae, ūhōputu, 9.5MB)