Te Tai – Treaty Settlement Stories

Nō muri mai i te takotoranga o te petihana reo Māori i whanake ētahi kaupapa whakarauora reo Māori anō. I puta ētahi atu petihana mō te wawata o te iwi Māori kia tautoko te Karauna kia ora tonu tō rātou reo. I te tau 1978, i whakatakotoria he petihana e Te Reo Māori Society, i waitohua e te 30,000 tāngata, e tono ana i te hanganga o tētahi wāhanga waihanga pānui pouaka whakaata reo Māori i raro i te New Zealand Broadcasting Corporation. Tērā anō tētahi petihana i te tau 1981, i waitohutia e te 2500 tāngata, i karanga kia whakamanahia te reo Māori i raro i te ture i Aotearoa.

Nā te kite atu i te hira o te reo, ka huri ngā rōpū me ngā tāngata Māori ki ngā kaupapa whakarauora reo i ngā rāngai huhua, pēnei i te mātauranga, te pāpāho, me te ture.

Mātauranga

I kitea i te rangahau a Dr Richard Benton te haukotinga o te tukunga iho o te reo Māori ki te reanga hou. Nā konei i nui ai te aro ki te whakarauoratanga o te reo Māori i te ao mātauranga. Arā ngā hui i tū i Waiwhetū i Te Awakairangi i puta ai te whakataunga me ako te reo i te whānautanga mai, me te aha, ka hua mai te kōhanga reo. He kura ēnei mō ngā tamariki nohinohi i takea i ngā kaupapa Māori, ngā tikanga Māori me te tautoko a te whanau, ā, e kaha ana hoki te akiaki kia riro mā ngā kaumātua te tukunga o te reo me te mātauranga ki te whakatupuranga hou.

I tū te kohanga reo tuatahi i Pukeatua, i Wainuiomata i te tau 1982. I tipu wawe ngā kōhanga reo i ngā tau e whā; nō te tau 1986 e 415 ngā kohanga reo e ako ana i ngā tamariki 6000.

He taumaha kē atu te whakarite tūāhuatanga reo Māori mō ngā tamariki i ngā kura. I ētahi wāhi i kōrerotia te reo Māori i ngā kāinga me te hapori, engari he uaua te whakatū kura reo-rua. I tuwhera te kura reo-rua tuatahi i Rūātoki i Te Urewera i te tau 1978. He wero anō te whakatū kura reo-rua mō te iwi Māori i ngā tāone. I puta ngā tamariki i ngā kohanga reo me te uru ki ngā kura reo Pākehā. I te Uru o Tāmaki i waimarie ngā mātua i te whakatūnga o tētahi kura kaupapa Māori i te tau 1985 i te marae o Hoani Waititi. Nō muri tata mai i tēnei ka tūtū haere he kura kaupapa anō.

Ehara i te mea he tamariki anake e ako ana i te reo, i tīmata ngā pakeke ki te ako i ngā tau mai i 1970. I Tokomaru Bay nā Ngoi Pēwhairangi rāua ko Kāterina Mataira a Te Ātaarangi i tīmata. He hōtaka ako tēnei mā te hapori e whakamahi ana i ngā rākau tae hei rauemi ako i te reo Māori. I horapa Te Ātaarangi ki ngā rohe katoa o Aotearoa, ā, e whakamahia tonutia ana ngā akoranga i tēnei rā tonu.

I te tau 1975, i tīmata ngā iwi e toru i Ōtaki ki te whakawhanake i te mahere Whakatupuranga Rua Mano. I te tau 1981 i whakatūria Te Wānanga o Raukawa hei wāhi ako i te ahurea Māori, mātauranga Māori ki te taumata whare wānanga. E haere tonu ana ngā mahi a Te Wānanga o Raukawa i ēnei rā.

Te Pāpāhotanga

Ko te whai wāhi ki ngā mahi pāpāho tētahi aronga nui hei kaupapa whakarauora reo anō. I ngā tau 1970, he iti iho i te 90 miniti te aro ki ngā kaupapa Māori i ia wiki, i ngā mahi a ngā ratonga pāpāho. He iti kē atu anō te aro ki te pāpāho mā te reo Māori.

I te tīmatanga o ngā tau mai i 1970 i karanga Te Hōhaieti o te Reo Māori me ētahi atu rōpū kia whakatūria tētahi reo irirangi Māori.

Engari, auare ake, heoi i whakatūria e Radio New Zealand tētahi wāhanga hou, ko Te Reo o Aotearoa, he pāpāhotanga kaupapa reo Māori, reo Poronīhia ki ngā reo maha.

I te tīmatanga o ngā 1980, i whakapāhotia atu ētahi karere e tētahi reo irirangi tauira mō ētahi rā o te wiki. I te tau 1987 i whakatūria Te Reo Irirangi o Te Upoko o Te Ika e Ngā Kaiwhakapūmau i te Reo. Nō muri i te whakanuitanga o tēnei kaupapa e te hunga whakarongo i whai mana tēnei reo irirangi i te Paengawhāwhā o 1988 – te reo irirangi Māori pūmau tuatahi.

I taua wā hoki i puta te akiaki kia whai wāhi te Māori ki te pouaka whakaata. I te tau 1980 i tīmata te hōtaka Koha te rere i ia wiki, i ngā wā matua o ngā Rātapu. I whakapāhotia atu mā te reo Pākehā engari ko ngā kaupapa Māori te aronga.

Ka pahure te toru tau ka rewa a Te Karere, nā Derek Fox rāua ko Whai Ngata i whakanao. Ahakoa te iti o te pūtea me te poto o te wā (he whā miniti i ia pō) i puta i a Fox rāua ko Ngata ngā hōtaka kounga i tino rongonui ai i ngā hapori reo Māori, i hua ake ai i a Fox te kōrero, nā te rongonui o Te Karere me uaua ka whai inu i te pāpara i tōna pāhotanga atu.

Ngā Kōti

Inā rā tētahi kaupapa iti, engari i whai take nui. Arā te whakamahi i te reo i ngā kooti. I te tau 1979 i whakapaetia a Dun Mihaka mō te tohe i tētahi pirihimana. Ko ia anō hei kanohi mōna i te Kōti ā-Rohe, ā, ka tohe kia rongohia tōna kēhi mā te reo Māori. Kīhai te kaiwhakawā i whakaae kia pērā ia. I pīrahia tēnei whakatau i te Kōti Teitei engari kīhai i eke, me te kupu whakatau a te kaiwhakawā ko te reo Pākehā te reo tuku iho o ngā kōti o Aotearoa nō ngā rā koroniara. ‘Ko te āpitihanga o te whakamahinga anō i te reo Māori’, e ai ki te kaiwhakawā, ‘he take mā ngā ture, kaua mā ngā kōti.' ¹

Ahakoa i hinga te kēhi a Mihaka, i whai taunakitanga mō kēhi kē atu i whai pānga nui ki te tūranga o te reo Māori i Aotearoa; ko te kerēme WAI11 ki te Taraipiunara o Waitangi.

¹ ‘Te Hītori o te reo Māori ki ngā kooti’, Te Kāhui Ture o Aotearoa – New Zealand Law Society.