Te Tai – Treaty Settlement Stories

Kōrero: Te Mana o te Reo Māori

RUA | 2
1769–1835 He pāhekoheko hou, he kupu hou

Ngā mahi matua i tēnei wāhanga

  • 1769–1779: Ka tuhi a James Cook mō te ōritetanga o ngā reo Poronīhia, ā, nāna hoki te tuhinga tuatahitanga o ngā kupu reo Māori
  • 1814: i te rā Kirihimete i whakamāoritia te kauhau a Samuel Marsden
  • 1820: Ka tāngia A grammar and vocabulary of the language of New Zealand, he mea kohi e Thomas Kendall. Koia te tīmatanga o te tuhinga o te reo Māori
  • 1827: I whakaputaina tuatahitia ngā karaipiture reo Māori i Poihākena, nā ngā mihinare nā William rāua ko Henry Williams i whakamāori

Mai i te tau 1769 ka tīmata te pāhekoheko o te iwi Māori ki ngā manene tuatahi kia tae mai ki ō rātou whenua. I te tīmatanga ko ngā tauiwi tāne e tūhura ana i te whenua, i muri ko ngā kaipatu tohorā, ko ngā kaipatu kēkeno nō Ūropi me Amerika ki te Raki, nāwai rā ko ngā mihinare. I heria mai hoki ko ngā reo rerekē, hangarau rerekē me ngā whakaaro rerekē i hāpaitia e te iwi Māori ina hiahiatia e rātou.

He tangata Māori pupuri kōura, me tētahi heremana Ingarihi.
Ko Joseph Banks e hoko kōura ana ki tētahi tangata Māori. He peita wai, penerākau hoki nā Tupaia, 1769.
British Library; Tohutoro: ADD MS 15508, Folio 12

Nō te tūtakitanga tuatahitanga o te Māori me tauiwi, ko te reo Māori tonu te reo whakawhiti. I whakamahia whānuitia i ngā huinga pāpori, i ngā huinga whakapono, i ngā mahi hokohoko, i ngā mahi tōrangapū i waenga i te iwi Māori, otirā, i waenganui i te Māori me te Pākehā.

He ngāwari noa iho te whakamana i te hangarau hou mēnā e hono ana ki ngā taputapu e taea ana te pā ā-ringa. I te Māori e whakamahi ana i ngā kai hou, i ngā taputapu, me ngā taonga whawhai i ō rātou oranga, i panoni rātou i ngā kupu Māori tawhito. Ko ngā kupu maha mō ngā momo pū Pākehā (musket) i tīmata ki te pūmua ‘pū’, nā te mea he rite te āhua o te pū ki ngā taonga pūoro hau, inā rā ētahi: pūkaea, pūtātara, pūtōrino. I ētahi wā kua whakawhitia te kupu reo Pākehā - pēnei me te miere (he kupu miel nō te reo Wīwi mō te honey), parāoa (flour/bread) me te pepa (paper).

He matatini kē atu te tahuri ki whakapono kē. Ko ngā mihinare te hunga i tae tuatahi mai ki Aotearoa. Ko tētahi o ngā kauhau tuatahi i whakapuakina i te tau 1814, ko te whakamāoritanga tērā a Ruatara i te kauhau Kirihimete a Samuel Marsden i te kauhau mō Ruka 2:10 (mō te whānautanga mai o Ihu Karaiti). Rua tau i muri mai, ka whakatuwheratia te kura mihinare tuatahi i Hohi (Oihi) i Pēwhairangi, he Māori, he Pākehā hoki ngā ākonga.

I ako ngā mihinare i te reo Māori e taea ai te rongopai te hora. Arā ngā taunakitanga o te Māori e pūmau ana ki ngā ariā o te Paipera Tapu, i kitea atu ngā hononga o ōna tuhinga kāwai whakaheke o te Paipera ki ngā whakapapa tipuna, o ngā parable ki ngā kupu whakarite, o ngā inoi ki ngā karakia tūturu Māori. Tērā hoki te whakaaro ko te Whakapono tētahi o ngā āhuatanga nunui i heria mai ai e tauiwi, ā, he painga tō te hāpai i ōna kaupapa.

Ka kauhau a Samuel Marsden i te rā o te Kirihimete i te tau 1814.
Ko Ruatara e whakawhiti ana te kauhau a Te Mātenga ki te reo Māori i te rā o te Kirihimete 1814.
Alexander Turnbull Library; Tohutoro: B-077-002. He pikitia totoka nā Jack Morgan

I tere tā te Māori ako i te tuhi me te pānui, me te pārekareka anō. He hononga nui tō te pānui me te tuhi ki te hāhi, nā te mea, i te ako te mihinare i te Māori ki te pānui, i te ako te Māori i te mihinare ki te kōrero ki te tuhi hoki i te reo rangatira.

Ko te pukapuka wetereo tuatahi tēnei mō te reo Māori.
Ko te pukapuka tuatahi e pā ana ki te reo Māori A korao [kōrero] no New Zealand i tuhia e Thomas Kendall i te tau 1815. I te tau 1820 i tuhia e Kendall rātou ko ngā rangatira o Ngāpuhi, a Hongi Hika rāua ko Waikato, ko Ahorangi Samuel Lee, te pukapuka A grammar and vocabulary of the language of New Zealand.
Alexander Turnbull Library; Tohutoro: B-K-1049-COVER (left); B-K-2-TITLE (matua)

I te korenga o te reo Māori i tuhia i mua, me mātua waihanga tikanga tuhi mō te reo Māori. Ko ngā tikanga tuatahi he mea mahi ngātahi e tētahi tokorua rangatira o Ngā Puhi, (a Hongi Hika rāua ko Waikato) me Thomas Kendall, he mihinare i Rangihoua. I te tau 1820, i haere rātou ki Kemureti, ki Ingarangi ki te mahi tahi me Ahorangi Samuel Lee. Ko te hua ko te pukapuka A grammar and vocabulary of the language of New Zealand.

Ko Thomas Kendall (taha katau) rātou ko ngā rangatira Ngāpuhi ko Waikato (taha mauī) ko Hongi Hika.
Ko Thomas Kendall (matau), ko ngā rangatira o Ngāpuhi ko Waikato (mauī) rātou ko Hongi Hika, Rānana 1820.
Alexander Turnbull Library; Tohutoro: G-618; He peita hinu nā James Barry

I Aotearoa, i te kaha tonu te iwi Māori ki te ako i te pānui me te tuhi. Me te aha, he pūkenga nui te tuhi me te panui e piki ai te mana - he nui te whakahīhī o ngā rangatira o te raki mō te kaha o ā ratou tamariki ki te pānui me te tuhi. I raru ngā kaitā tuhinga ki te whakaputa tuhinga i te kaha o te hiahia, ā, ko te nuinga o ngā tuhinga, he tuhinga whakapono.

I mau te reo i ngā uri maha i te taetae mai i Ūropi, he maha hoki ngā huarahi ako. I ako ngā mihinare i te reo; i hopukina noatia te reo e ā rātou tamariki, inā hoki, e tipu tahi ana me te iwi Māori. Ka mārena ētahi kaipatu tohorā, me ētahi kaipatu kēkeno i ngā wāhine Māori, i mahi rānei ki ngā hapori Māori, nā konā i ako noa ai i te reo Māori.

Ko te reo Māori te reo whakawhitiwhtii mō te haurua tuatahi o te rautau 19, ahakoa te reo ruatanga o ētahi o te iwi Māori i mua i te 1840.

Mā te pouako

He rawe tēnei kaupapa o Te Mana o te Reo Māori mō te hunga ākonga akoranga takitahi. Mā rātou tonu e tūhura i ngā upoko.

Me tautoko i a rātou mā te whakamahi i ēnei rauemi e hāngai ana ki te tūhura i ā rātou ake hononga ki te reo Māori

Mā ēnei rauemi e whakawhanake i te māramatanga a ngā ākonga mō te Whakapapa, te Tūrangawaewae, te Whanaungatanga, te Mana Motuhake me te Kaitiakitanga, mā ngā pātai matua, ngā tūmahi me ngā mahi tautoko i te reo.

Aratohu mā te pouako wāhanga 2

Ngā rauemi katoa mō Te Mana o te Reo Māori

Māori