Te Tai – Treaty Settlement Stories

I ngā tau mai i 1970 nā ngā tohe a te iwi Māori ka hua mai he ara whaihua ki te Māori: ko te Rōpū Whakamana i Te Tiriti. I kōkirihia tēnei e te Mema Pāremata Reipa, e Matiu Rata, hei kōmihana motuhake hei tūhura i ngā takahanga o te Tiriti o Waitangi e te Karauna. I tōna whakatūnga i te tau 1975, i whakaritea kia whāia anake ngā nawe i hua mai i taua wā tonu. (I panonihia tēnei kia rangona ngā nawe mai i te tau 1840.) Te taenga ki 1984 he ruarua noa iho ngā kerēme i tūhuratia, ā, i hāngai pū ēnei kerēme ki ngā whenua o ngā iwi me ngā hapū. I te tau 1984 nā Ngā Kaiwhakapūmau i te Reo - te rōpū nāna i tīmata te reo irirangi tuatahi - me te Tumuaki o Ngā Kaiwhakapūmau, nā Huirangi Waikerepuru,i whakatakoto te kerēme e whai pānga ana ki te iwi Māori katoa. I tapaina ki te ingoa ‘WAI11’ (ko te kerēme 11 i whakatakotohia atu), nō muri iho i tapā ki te ingoa ‘Te Kerēme Reo Māori’, me te aha, ka puta hei kaupapa nui mō te whakarauoratanga o te reo Māori.

Te Rongonga

Ina uru atu tetāhi kerēme ki te Rōpū Whakamana, ka tīmata ngā rangahau kōrero, kātahi ka whakatūria te whakawākanga. He hangarite ngā whakawākanga o te Rōpū Whakamana, engari kāore e rite rawa ki ngā whakawākanga kōti. Ka whakatakotoria ngā taunakitanga e ngā kaikerēme (ko Huirangi Waikerepuru me Ngā Kaiwhakapūmau i te Reo Māori hei kaikerēme i tēnei wā) me ā rātou kaiwhākī mātanga. E āhei ana te kaikaro matua, te Karauna, te whakatakoto taunakitanga me te karanga haere i ngā kaitirotiro matua. Ko Eddie Durie hei kaiwhakawā matua, ko Graham Latimer rāua ko Paul Temm hei kaiwhakawā i te kerēme WAI11.

I te tau 1985 i hui ngā kaikerēme me ā rātou kaitautoko, te Karauna me ā rātou kanohi, ngā mema poari me ngā kaimahi o Te Rōpū Whakamana ki te Marae o Waiwhetū i Te Awakairangi mō ngā wiki e whā (he wā roa tēnei mō tēnei tū whakawākanga). He tokomaha ngā kaitautoko Māori nō te motu whānui, pēnā i ngā kaumātua i mōhio pū ki te ngaronga o te reo, tae noa ki ngā kaitohetohe i kaha te whawhai mō te oranga o te reo. Nā ngā kaikerēme te tohe ko te Karauna tēnā e kaha nei te muku me te tāmi i te reo Māori mā te rāhui i a ia i ngā ture o te mātauranga, te hauora, te pāpāhotanga, me te iwi Māori anō hoki. Nā ngā kaupapa here a te kāwanatanga tēnei tāmi i te reo i whakakaha. He whakatoihara anō tō ēnei ture me ngā kaupapa here (ka pā kino nei) ki ngā kaikerēme, nā te mea ehara te reo Māori i te reo o ia rā i te hapori whānui o Aotearoa; kīhai te reo i rangona i te Whare Pāremata, ngā kōti, ngā tari kāwanatanga, ngā hōhipera rānei. ‘Nā te korenga o te reo i roto i te ture’, e ai ki ngā kaikerēme, ‘kua kore he mana o te reo i ngā tari kāwanatanga katoa me ngā tari matawhānui. ¹

Nā te waitohu a te Karauna i Te Tiriti o Waitangi, e ai ki ngā kaikerēme, i te karauna te haepapa ki te tiaki i te reo Māori. Ko tā te ātikara tuarua o Te Tiriti he kī taurangi ki te Māori, ka tiakina ‘o ratou taonga katoa’, ā, nā Ahorangi Hirini Moko Mead i whakapākehā, ‘all their valued customs and possessions’, tēnā ko ngā taonga e taea ana te whāwhā (pēnā i te whenua) me ngā mea e kore e taea te whāwhā (pēnā i te ahurea). ² Ko te reo Māori tētahi o aua taonga.

I te waitohunga o Te Tiriti ka kī taurangi te Karauna ki te ātikara tuatoru, ka whakahaumarutia te iwi Māori. Ki tā ngā kaikerēme ko te ‘haumaru pono’ te tikanga o tēnei kōrero. Kāore kē e tika kia waiho mā te Māori anake tōna reo e kōrero; me kaha hoki te Karauna ki te whakahaumaru i te reo. Kua kore e pēnei, ā, kua waiho noa te reo kia mate.

Te pūrongo, ngā whakataunga me ngā putanga

Nō muri i ngā rongonga me ngā rangahau, i whakaputaina ngā whakataunga a te Taraipiunara mā tētahi pūrongo i te tau 1986. I whakaaetia ngā kerēme a ngā kaikerēme he taonga te reo Māori, ā, me pono te whakahaumaru a te Karauna i a ia. I taunutia ngā kaupapa here a Te Tāhuhu o te Mātauranga me āna mahi mō te reo, otirā te kore paku aro nei a te Karauna ki ngā mahi pāpāho.

E rima ngā taunakitanga i puta, engari ehara i te mea he here tō ngā taunakitanga a te Taraipiunara, nā te Karauna anō i whakatinana ki tāna i pai ai. Anei ngā whakataunga i puta.

Anei ngā whakataunga i puta:

1. Kia whakaritea he ture e mana ai te kōrero o te reo e te katoa i ngā kōti o Aotearoa, i ngā tari kāwanatanga, i ngā kauniherā ā-rohe, me ētahi atu tari matawhānui.
2. Kia whakaritea tētahi tari hei ārahi i te tiakinga me te whakamahinga o te reo Māori.

I arohia ēnei taunakitanga i te tau 1987. Nā Te Ture Reo Māori i whakamana te reo Māori hei reo tūturu o Aotearoa, e āhei ai te reo i ngā kōti, engari kīhai tēnei ture i pā ki ngā tari kāwanatanga. Ko tā te Ture hoki, ko te whakatū i Te Taura Whiri i te Reo Māori.

Anei te toenga o ngā taunakitanga:

3. Kia pakirehuatia te mātauranga e whaia ana e ngā tamariki Māori.

Kīhai tēnei pakirehua i tū, engari i mana ngā kura kaupapa me ngā wānanga i Te Panonitanga i te Ture Mātauranga 1989. He whanaketanga iti tēnei. E tāria tonutia ana tētahi pakirehua mō ngā ratonga mātauranga, me ā rātou hua kia rangona e te Taraipiunara o Waitangi.

4. Kia whakamanahia, kia tiakina te reo Māori i roto i ngā kaupapa here pāpāho.

I raru tēnei taunakitanga i te whakawhitinga atu o ngā rawa o te Kāporeihana Pāho ki ētahi tari pāpāho hou mō ngā reo irirangi me te pouaka whakaata i Aotearoa. Ka mutu, kīhai ngā mahi a te Karauna i tika nā reira i whakatakotoria anō he kerēme anō ki te Taraipiunara - a WAI26 me te WAI150.

5. 5. Kia reo rua ngā kaimahi o ngā tari matawhānui, me he pānga ki ā rātou mahi.

Ahakoa te reo ruatanga ō ētahi kaimahi matawhānui, kāore te nuinga i te pērā. Arā anō ngā kaupapa reo hei tautoko i ngā kaimahi matawhānui kia reo rua, heoi, he nui tonu ngā mahi e tutuki ai tēnei whāinga. Me uaua ka kitea ngā pānga o ngā taunakitanga a te Taraipiunara, ā, ko te WAI11 hei tauira i tēnei tūāhua. I te tau 2016 i kōrero a Kaiwhakawā Joe Williams mō te whakawākanga i tētahi o āna kauhau hei kaiako roia:

Ka hē pea te whakaaro ko te Taraipiunara hei kaiwhakaaraara i ngā take; ko rātou kē te reo.. i whakatinana i ngā wawata o te iwi Māori ki tētahi anganga mahi e mārama pai ai ki te Kāwanatanga me ngā hapori. Koia te kawenga i kaha te puta i ngā 80. Ko te nuinga, ko ngā rangatira Māori e kawe tonu ana i ngā mahi, ki tā rātou i pai ai. ³

He āwhina nui tā te Taraipiunara kia whai reo te Māori i ā rātou whakawhitinga kōrero ki te Karauna mō te rauoratanga o te reo Māori. Kua tae te wā kia tīmata te Karauna ki te mahi.

¹ Ngā Whakapūmau i te Reo Inc., i kōrerohia e Aaron Smale, ‘Te Tai - Ngā Takinga Kōrero Reo Māori mō te Whakatau Kereme’, Te Taura Whiri i te Reo Māori, Te Whanganui-a-Tara, Hōngongoi 2018, wh 9

² Waitangi Tribunal, te Rīpoata o te Rōpu Whakamana i te Tiriti o Waitangi mō te Kerēme Reo Māori (WAI11), Te Whanganui-a-Tara: 1993, wh 22

³ Joe Williams, Te Tai He Uiui Hītori ā-waha.