Ngati Porou: Te ture Pakeha
Nga take matua:
Nga whenua i murua
I te pakarutanga mai o nga pakanga whenua o Aotearoa i nga tau 1860, he maha nga iwi i raupatuhia o ratau whenua e te Karauna. Heoi ano, tae noa ki te mutunga o aua pakanga ra, i a Ngati Porou tonu ona ake whenua. No reira, ka huri te Kawana ki te hanga ture kia taea te tango whenua ma te ture. E hia mano eka i raupatuhia i taua wa e nga pire me nga ture hou a te Karauna. Mai i taua wa ka kaha tonu a Ngati Porou ki te whakamahi i te ture kia whakahokia mai to tatau mana, nga taitara me nga whakaaetanga mo maunga Hikurangi, mo Waiapu awa, mo nga ngaherehere, me nga tauranga hi ika hoki.
Te haka ‘Kiringutu’
Na tetahi o nga rangatira o Ngati Porou, a Tuta Nihoniho, te haka ‘Kiringutu’ i tito na runga i tana pukuriri ki nga mahi raupatu whenua a te Karauna.
Maunga Hikurangi
Ko tetahi o nga tino mahi a te Whakataunga Tiriti o Ngati Porou, he whakatau i te mana rangatira, mana kaitiaki mo maunga Hikurangi, nga rohenga whenua me nga ara wai hoki o te rohe. Ko te mahi nui mo te iwi i enei ra ko te whakatutuki i o tatau mahi hei kaitiaki mo o tatau whenua me o tatau ara wai.
He patai arotahi
Anei etahi patai hei aronga mahau mo mua i te matakitaki i te kiriata nei. Matakitakihia, katahi ka hoki mai ki enei patai me au whakautu.
1. He aha o mohiotanga mo te raupatu o nga whenua Maori e te Karauna?
Kaupapa matua: 
Wanangahia tenei take me o hoa akomanga. Tuhia o koutou whakaaro. E mohio ana koe ki etahi atu iwi e kaha ana ki te whawhai mo o ratau whenua?
2. I tenei kiriata ka rongo koe i te korero nei: ‘Na te pene nga mana whenua o Ngati Porou i raupatu.’ Ki o whakaaro, he aha te tikanga o tenei korero?
Nga kaupapa matua: 
He aha te tino mahi a te pene? Me pehea te tango i te mana a te tangata ma te pene? Kua rongo koe i tenei korero ‘He kaha rawa ake te pene i te hoari’? Ki o whakaaro he aha tona tikanga?
3. E mohio ana koe ki te haka ‘Te Kiringutu’ na Tuta Nihoniho?
Kaupapa matua:
He aha nga kupu o tenei haka? He aha te putake o tenei haka? I hakaina ki hea?
He patai tere
Matakitakihia te kiriata katahi ka whakautu i nga patai.
Hei mahi
He tumahi ma te katoa
1. I te wa o nga Pakanga Whenua o Aotearoa i nga tau 1860, i hangaia e te Kawanatanga o Aotearoa etahi ture me nga tukanga hou hei raupatu i nga whenua o Ngati Porou me era atu o nga iwi Maori.
Anei etahi tauira:
- Native Lands Acts 1862 me te 1865
- Public Works Act 1864
- Native Land Court
- Maori Land Court
- New Zealand Native Land Settlement Company
- East Coast Maori Trust
- Native Townships Act
- Tairawhiti Maori Land Council
- Native Trustee
- Maori Trustee.
Whiria tetahi, etahi ranei o nga tauira o runga hei rangahau mahau. Tuhuratia nga mahi a nga ture me nga tikanga i awhina i te Karauna ki te tango, ki te raupatu i nga whenua o Ngati Porou.
Anei etahi patai hei awhina i a koe me au mahi rangahau:
- I tuhia tenei ture, tenei tukanga ki te aha? He aha nei tona tino tikanga?
- E ora tonu ana taua ture, tukanga i enei ra tonu? Ki te kore, inahea i tini ai?
- He aha te panga o te ture, o te tukanga nei ki te iwi o Ngati Porou?
- He aha te panga o enei ahuatanga ki era atu o nga iwi?
- He aha te panga o tenei ki nga whanau?
Anei etahi hononga hei awhina i a koe:
- The Native Land Court (Te Ara The Encyclopedia of New Zealand)
- Administering Māori land (Te Ara The Encyclopedia of New Zealand)
- Native Land Court created (NZ History)
- Establishing the Native Land Court (Te Ara The Encyclopedia of New Zealand)
- Surveying and other costs, 1880–1900 (Te Ara The Encyclopedia of New Zealand)
He tumahi ma nga uri me nga akonga o nga kura o Ngati Porou
1. Rangahautia te haka ‘Te Kiringutu’. Tuhuratia ona korero me te take i titoa ai te haka nei.
Kaupapa matua:
Anei etahi patai hei awhina i a koe:
- Na wai te haka nei i tito?
- He aha te take a i titoa ai te haka nei?
- Ki o whakaaro, he aha te take i whiria ai ko te haka hei whakakorero i tana kaupapa?
Anei etahi hononga hei awhina i a koe:
- A famous haka (Te Ao Hou The New World)
- Matutaera Nihoniho (Dictionary of New Zealand Biography)
- Matutaera (Tuta) Nihoniho (Kōmako)
- Te Kiri Ngutu haka (New Zealand Folk Song)
Ka whakaatu mai i au kitenga hei:
- purongo a-tuhi, tuhinga ranei mo tetahi moheni me nga whakaahua
- whakaaturanga a-waha me tu ki te haka Te Kiringutu ki mua i to akomanga
- mahinga toi (hei tauira, ta pikitia)
- kiriata poto.
2. Titoa tau ake waiata, haka ranei mo te raupatutanga o nga whenua o Ngati Porou.
Me whakaaro mo nga korero o tau waiata, haka ranei. Ma tau tuhinga e kite ai to kaha ki te whakaputa whakaaro mo te raupatutanga o te Karauna i nga whenua. He whakanui ranei i te whakahokinga mai o nga whenua o Ngati Porou.
Whakaatuhia mai tau waiata, haka ranei hei whakaaturanga a-waha ki mua i to akomanga. Ka taea te korero, te waiata, te haka me te whakamarama i o whakaaro mo to titonga.
Nga Kaupapa matua:
He tumahi ma nga akonga o nga kura kei waho o Ngati Porou, ma nga uri hoki o iwi ke
1. Whiria tetahi waiata, haka Maori ranei i titoa mo te raupatu whenua. Tera pea he waiata, he haka ranei no to iwi. Tuhuratia te tikanga o nga korero me te take i titoa ai.
Kaupapa matua:
Anei etahi patai hei awhina i koe:
- Na wai te waiata, te haka nei i tito?
- Inahea i titoa ai?
- He aha te take i titoa ai?
- Ki o whakaaro, he aha te take i whakaputa penei ai te kaitito i ona whakaaro?
- He aha o mohiotanga mo nga korero kei roto i te waiata, i te haka nei?
- Ko wai te hunga o to hapori, to whanau ranei ka awhina i a koe me au mahi rangahau?
Ka whakaatu mai i au kitenga hei:
- purongo a-tuhi, tuhinga mo tetahi moheni me nga whakaahua
- whakaaturanga a-waha, me tu ki te mahi i to haka, waiata ranei ki mua i to akomanga
- kiriata poto.
2. Titoa tou ake waiata, haka ranei e pa ana ki nga raupatutanga o nga whenua Maori.
Ka taea te tuhi mo to iwi me ona whenua i raupatuhia e te Karauna, te tuhi mo iwi ke ranei. Whakaarohia te taha ki te tikanga o te waiata, o te haka ranei. Ma to tuhinga e whakaatu i ou ake whakaaro mo te raupatutanga a te Karauna i nga whenua. He whakanui ranei i te whakahokinga mai o nga whenua ki te iwi.
Whakaatuhia mai i au mahi ma te whakaaturanga a-waha ki mua i to akomanga. Ka taea te korero, te waiata, te haka, me te whakamarama i o whakaaro mo tau titonga.
Nga kaupapa matua:
Ma te kaiako
Hononga ki Te Marautanga o Aotearoa
Nga Toi: Toi Ataata, Taumata 5 – Ka tuhura, ka whakawhanake, ka whai mohiotanga, ka whaka maramatanga:
- ki te whakawhanake i nga aria me nga matapuna o te kaitoi;
- ki nga tuahua whakaawe.
Tikanga a-Iwi: Te Whakaritenga Papori me te Ahurea, Taumata 5, (5.2) Ka whakamarama i nga huarahi i whakawhanaketia ai, i puritia ai, i urutautia ai, te tuakiri ahurea me te tuakiri a-motu.
Te kaupapa
- Whakaatu i etahi whakaahua o Hikurangi, o Waiapu, o etahi atu wahi o te rohe o Ngati Porou.
- Pataia nga akonga mena e mohio ana ratau ki enei wahi.
- Pataia nga akonga he aha te tikanga o enei wahi.
- Ki o ratau whakaaro ko wai te hunga pupuri i te mana me te rangatiratanga o enei wahi? He aha ai?
Hei aronga
- He aha nga mohiotanga o nga akonga mo te raupatutanga o nga whenua Maori?
- He aha o ratau mohiotanga mo te taha ki nga ture i whakaarohia e te Karauna ki te raupatu i nga whenua Maor?
- He aha nga mohiotanga o nga akonga mo te raupatutanga o nga whenua Maori o Ngati Porou?
Kuputaka
raupatu(hia)
confiscate, conquer (muru)
rawa
resource, property, asset (kame)
whakataunga
settlement (whakaritenga, whakatatu)
Hoki atu: He kawenata tapu Haere tonu: Mo nga ra o to ao
Kaore te tohuto e whakamahia ana e Ngati Porou i roto i tenei rauemi paetukutuku.
© Te Runanganui o Ngati Porou 2020.