Ngati Porou: He kawenata tapu
Ko te whare karakia o Hato Meri i Tikitiki, i te tau 1963.
Te Whare Pukapuka o Alexander Turnbull. Tohutoro: AWM-0442-F
I tenei o nga kiriata poto, ka tiro tatau ki te panga o te Karaiti ki a Ngati Porou i mua i te whakaaratanga mai o te Tiriti o Waitangi. Na, ki a Ngati Porou, he kawenata ke te Tiriti i waenga i te Iwi me Kuini Wikitoria.
Nga take matua:
Te Tiriti o Waitangi hei kawenata
I takea mai te tikanga o te kawenata i te Paipera Tapu – ko te whakaaro o te whakataunga tapu i waenganui i nga ropu e rua. Koinei ta Ngati Porou, he kawenata ke te Tiriti i waenganui i a tatau me Kuini Wikitoria – mana ki te mana, rangatira ki te rangatira. I tamokotia te Tiriti e nga kaumatua o Ngati Porou no te mea i mohio tonu ratau, tarea te wa, ka muia te iwi Maori e nga Pakeha.
Nga wahanga o te Tiriti o Waitangi
E toru nga wahanga o te Tiriti o Waitangi me tetahi whakaaetanga a-waha. Kei nga wahanga e toru nei e kiia ana ka noho te rangatiratanga o te whenua ki te Maori, ona taonga ka noho ki a ia, ka tiakina nga tangata Maori katoa e te Kuini, kia rite ki nga tangata o Ingarangi. Ko ta te whakaaetanga a-waha he whakamana i nga haahi me nga tikanga a te Maori.
Nga pakanga whenua
I te pakarutanga mai o nga pakanga whenua i nga tau 1860, he nui nga iwi i pakia e nga mahi raupatu whenua a te Kawana. Ka pupu ake te kaupapa o te Kingitanga me te Hauhau. Engari kare tonu a Ngati Porou i ara ki te tautoko. I noho ke a Ngati Porou ki te tawharau i tona iwi, i ona whenua mai i nga poreareatanga o waho. Kare hoki nga kaumatua o Ngati Porou i hiahia kia raupatuhia o tatau whenua e te Karauna.
He patai arotahi
Anei etahi patai hei whakautu mahau i mua i te matakitaki i te kiriata nei. Matakitakihia, katahi ka hoki mai ki au whakautu. Tera pea ka tini, ka tapiri ranei koe ki au whakautu tuatahi.
1. He aha ta Ngati Porou i whakapono atu i ta ratau hainatanga i te Tiriti o Waitangi?
Kaupapa matua: 
He aha nga kupu taurangi i oatitia e Te Tiriti o Waitangi ki te iwi? Wanangahia ko to akomanga te kaupapa nei, ka tuhi i nga mea e mohio ana koutou mo Te Tiriti o Waitangi.
2. Ki a Ngati Porou, he kaupapa te Tiriti o Waitangi i waenganui i a wai?
Kaupapa matua:
Ko wai nga taha e rua i noho ki te tamoko i te Tiriti? Ko wai a ratau mangai tamoko? Tuhia au whakautu ki tetahi pepa, ki te papa ma ranei i mua i te matakitaki i te kiriata. Mutu ana tau mataki i te kiriata, me hoki ano ki au whakautu ka titiro mena e hangai ana, e aha ana ranei.
3. Ki o whakaaro he aha te take i huri ai a Ngati Porou ki te Whakapono?
Kaupapa matua: 
Tuhia au whakautu ki tetahi pepa, ki te papa ma ranei i mua i te matakitaki i te kiriata. Mutu ana tau matakitaki i te kiriata, me hoki ano ki au whakautu ka titiro mena e hangai ana, e aha ana ranei.
He patai tere
Matakihia te kiriata nei, katahi ka whakautu i nga patai kei raro iho nei.
Hei mahi
He tumahi mo te katoa
Whakamatauhia te tuhi tiriti. He tiriti pea mo to akomanga, mo to kura, mo to whanau, to kainga ranei. Ka hangaia te Tiriti mo korua ko to hoa, koutou ko to whanau, koutou ko to akomanga ranei.
Kaupapa matua:
1. Wanangahia nga kupu rereke ka puta i a koe e whakaaro ana mo te kupu ‘tiriti’. Hei tauira: whakaaetanga, kupu taurangi, oati.
Tuhia mai etahi tauira o nga momo whakaaetanga i roto i to ake ao e mohio nei koe i ia ra. Whakaarohia enei patai:
- Ka pehea te hopu i enei whakaaetanga?
- He whakaaetanga a-tuhi, a-waha, kua hopukina ranei ma tetahi atu momo ahuatanga?
- Ko wai nga ropu o enei whakaaetanga?
- Ma wai e whakarite nga oati o te whakaaetanga?
- He aha te take o te tiriti?
- He aha nga momo whakaaetanga ka tuhia hei tiriti?
Whakaritea te take o to tiriti. Whakaarohia enei patai:
- Me noho te tiriti ki waenganui i a wai?
- He aha nga take me whakauru ki te tiriti?
- Ma wai e tuhi?
- Me tuhi ki tehea reo?
Mutu ana enei whakaritenga, tuhia he tiriti e tarepa ana. Whakaarohia:
- Ma wai te tarepatanga e arotake?
- Ma wai e whakarite nga mea hei tini?
- Ma wai e haina?
- Ko wai ma ka whiwhi kape o te tiriti?
- Me pehea e mohio ai mena ka matua u nga ropu o te tiriti ki a ratau oatitanga?
Mutu ana tenei mahi, kua reri koe ki te whakaatu i to tiriti:
- ma te mahi whakaaturanga a-waha ki to akomanga
- ma tetahi pikitia ranei.
Anei etahi hononga hei awhina i a koe:
He tumahi mo nga uri me nga akonga o nga kura o Ngati Porou
1. Whakaritea he kaupapa rangahau e pa ana ki te whare karakia o Hato Meri i Tikitiki, ki tetahi atu whare karakia ranei o Ngati Porou.
Kaupapa matua:
He patai aronga:
- Inahea i whakaturia ai te whare karakia nei?
- He aha ona hitori?
- Na wai i hanga?
- He aha tona panga ki te iwi, ki te hapori?
2. Kei te whare karakia o Hato Meri i Tikitiki tetahi wini karaehe karakara miharo rawa. E whakaatuhia ana a Rewheteneti Henare Kohere raua ko Kapene Pekama Kaa e tuturi ana i mua i a Ihu Karaiti. I mate raua tahi i te pakanga. Whakamahia tenei tauira hei arahi i a koe ki te ta i to ake wini karaehe karakara mo to kainga, mo to akomanga ranei.
Kaupapa matua:
Ko te wini karaehe karakara rongonui i te whare karakia o Hato Meri i Tikitiki.
Charles O. Cecil / Alamy Stock Photo.
He whakamaumahara pea to wini karaehe karakara i:
- nga hoia o Ngati Porou i mate i nga pakanga
- te hainatanga o Ngati Porou i te Tiriti o Waitangi
- te taenga mai o te haahi ki Waiapu.
Whakaarohia nga tohu me nga aria e hiahia ana koe ki te whakamahi hei awhina ki te whakaatu i nga korero o to wini karaehe karakara. Whakaatuhia to tauira ki to akomanga, a, ka whakamarama i o whakaaro mo to tauira.
He tumahi mo nga akonga o nga kura kei waho o Ngati Porou, mo nga uri hoki o iwi ke
1. Kei te noho koutou ko o hoa akomanga hei rangatira mo to iwi i te tau 1839. Kua rongo koutou e haere mai ana te Karauna ki te korero mo tetahi tiriti i waenganui i a ratau me to iwi.
Kaupapa matua:
Me whakawhiti korero koutou ko o hoa akomanga mo nga whakaaetanga me nga tohenga o te haina tiriti me te Karauna. Me whakaaro mo te ahua o Aotearoa i taua wa – i nga ra o mua. Whakaarohia enei patai:
- Ki o whakaaro he aha nga whakatupatotanga o te haina tiriti me te Karauna?
- Ki o whakaaro he aha pea nga hua?
- He aha nga mea e hiahia ana koe ki te kite i roto i te tiriti me te Karauna?
- Ki o whakaaro ma wai te tiriti e haina?
Ka taea te whakaatu mai i o whakaaro, i o tohenga hei
- purongo
- whakaaturanga-a-waha ki to akomanga
- mahi whakaari me o hoa akomanga.
Me kaha tonu o tohenga, me ata whakamarama hoki i nga take i whakaaro ai koe me haina to iwi i te tiriti, kauaka ranei.
2. Arotakehia te Tiriti o Waitangi. He aha nga mea ka tinihia e koe i roto i te Tiriti? He aha ai? He aha i kore ai?
Kaupapa matua:
Me whakawhiti whakaaro koutou ko o hoa akomanga. E whakaae ana koutou katoa ki nga mea e hiahia ana koe ki te tini i roto i te Tiriti?
Anei etahi hononga hei awhina i a koe:
Ma te kaiako
Hononga ki Te Marautanga o Aotearoa
Tikanga a-Iwi: Te Ao Hurihuri, Taumata 4, (4.1) Ka tautohu i nga putake me nga otinga o nga tuahua kua waihanga i te oranga o te tangata.
Tikanga a-Iwi: Te Whakaritenga Papori me te Ahurea, Taumata 4, (4.1) Ka whakamarama i te whakaritenga a te tangata i a ia ano hei urupare ki te matataki, ki te morearea ranei.
Tikanga a-Iwi: Te Ao Hurihuri, Taumata 5, (5.2) Ka whakamarama i nga whakapono me nga mahi a nga tangata o mua kua waihanga i te porihanga o Aotearoa.
Te kaupapa
Tirohia enei hononga mo nga parongo me nga rauemi e pa ana ki a Ngati Porou me te Karaiti:
Hei aronga:
- He aha nga mohiotanga a nga akonga ki nga haahi o Aotearoa?
- He aha o ratau mohiotanga mo te panga o te haahi Mihingare ki a Ngati Porou, me ta ratau Whakataunga Take Tiriti?
Kuputaka
oati(tia)
promise, guarantee, pledge (taurangi, taunaha)
piripono
faithful, loyal (horopu, tomau)
kawenata
covenant, permanent agreement, long-term treaty (whakaritenga, whakatatu)
hurihanga
conversion (huringa, whakapakepake)
whakau
to make firm, confirm, establish (whakamana)
kaipuke
ship (pora, pahi)
raupatu
confiscate, confiscation (muru, murunga)
Hoki atu: Mo te Atua, te Kingi me te Whenua Haere tonu: Te ture Pakeha
Kaore te tohuto e whakamahia ana e Ngati Porou i roto i tenei rauemi paetukutuku.
© Te Runanganui o Ngati Porou 2020.