Ngati Porou: Mo nga ra o tou ao
I tenei kiriata ka tirohia te ahua o te iwi o Ngati Porou me te whakarite i ta tatau Whakataunga Tiriti hei whakatipu i nga mahi ohanga mo te iwi o Ngati Porou.
Nga take matua:
E tipu e rea
E korero ana a Papa Selwyn Parata ki nga rangatahi mo te whakatauki a Ta Apirana Ngata, ‘E tipu e rea mo nga ra o to ao’. Ko tana, e hangai tonu ana tenei whakatauki mai i te tuhinga tuatahi a Ta Apirana i nga kupu nei, tae noa mai ki enei wa.
Whakataunga putea
He ahua $110 miriona te wariu o te whakataunga putea o Ngati Porou. Ka korero hoki a Papa Selwyn Parata mo Ngati Porou Holdings Company me tona mana ki te tohatoha i nga putea mai i te Whakataunga Tiriti o Ngati Porou. Ko tana mahi he whakatipu, he poipoi hoki i nga ara whanaketanga mo te iwi.
Te reanga e whai ake nei
E ai ki a Matanuku Mahuika he mea nui te whakamohio ati ki nga rangatahi o Ngati Porou mo te pukumahi me te kaha o nga kaumatua i para i te huarahi whakawhanake hei painga ma nga uri whakatipu.
Te kaiarahitanga
Ka puta hoki i a Takuta Monty Soutar nga korero amaimai i pa ki a Papa Api Mahuika i te ra i whakaturehia te pire whakataunga Tiriti a Ngati Porou. I ea, i tutuki nga wawata o ratau ma?
Te pae tawhiti ki tua
Kua tuhia ki te whakaaetanga whakataunga Tiriti o Ngati Porou, na nga kaupapa here i nga rautau kua hipa i kauparetia ai te ohanga, te oranga, te papori me te whakawhanaketanga o te iwi. I kitea i roto i te whakataunga putea te tino ngarohanga o enei tu ahua. A, na tenei tu ahua i aro ki te whakatika i taua he. Ka pehea nei te ahua o Ngati Porou mo nga ra kei te heke mai? Ka pehea te takoha o te hunga rangatahi o Ngati Porou ki enei whanaketanga o te iwi?
He patai arotahi
Anei etahi patai hei aronga mahau mo mua i te matakitaki i te kiriata nei. Matakitakihia, katahi ka hoki mai ki enei patai me au whakautu.
1. He aha o mohiotanga mo to koroua, kuia ranei i a ratau i te kura? He aha te reo i korerohia ki te kura?
Kaupapa matua: 
Wanangahia tenei take me o hoa akomanga. Tuhia nga korero e pa ana ki te haerenga o to koroua, kuia ranei ki te kura. Tono ki etahi o to whanau kia haramai ki te korero i a ratau tautohitotanga ki to akomanga.
2. Ki o whakaaro, he aha te take i hangaia e te Karauna he ritenga mo te reo a te tamaiti i te kura?
Kaupapa matua:
Ki o whakaaro, he aha i kiia ai e te Karauna ko te reo Pakeha anake te reo ka whakaaetia hei reo korero ki te kura?
3. Ki o whakaaro he aha te panga o enei ritenga ki te tuakiritanga o taua tamaiti Maori?
Kaupapa matua:
Tuhia au whakautu ki tetahi pepa, ki te papa ma ranei i mua i te matakitaki i te kiriata. Mutu ana to matakitaki i te kiriata, me hoki ano ki au whakautu ka titiro mena e hangai ana, e aha ana ranei.
4. He aha te panga o enei ritenga ki te reo ake o Ngati Porou?
Kaupapa matua: 
Tuhia au whakautu ki tetahi pepa, ki te papa ma ranei i mua i te matakitaki i te kiriata. Mutu ana to matakitaki i te kiriata, me hoki ano ki au whakautu ka titiro mena e hangai ana, e aha ana ranei.
He patai tere
Matakitakihia te kiriata katahi ka whakautu i nga patai.
Hei mahi
He tumahi ma te katoa
1. Ko te mahi a te Whakataunga Tiriti o Ngati Porou he para i nga huarahi e tipu pai ai te iwi o Ngati Porou i nga ra kei te heke mai. He whakarato tuapapa hei whakakaha i te Ngati Poroutanga.
Whakaarohia te kupu nei ‘tuakiri’. He aha tenei mea te ‘tuakiri a-iwi’? He aha tenei mea te ‘tuakiri a-tangata’? Waihangatia tetahi panui pikitia hei whakaatu i to tuakiri.
Whakaarohia enei patai kai raro iho nei hei awhina i a koe ki te titiro ki nga mea ataata hei rau ki tau pikitia:
- He aha te ahureitanga o to iwi?
- He aha te kupu a Ngati Porou mo te ‘tuakiri’? He mea hangahanga noa tenei kupu?
- He mea whai mana te tuakiri a-iwi? He aha ai, he aha i kore ai?
- He aha to ahureitanga?
- He aha nga take matua o to tuakiritanga?
- He aha au mahi ki te pupuri i taua tuakiritanga?
- He aha au mahi i tenei wa ki te pupuri i to tuakiritanga?
- Ka taea te hoko atu i te tuakiri, te hoko mai ranei penei i tetahi rawa noa nei?
2. E whakaatu ana tenei raupapa kiriata i te taonga i tuku ihotia e nga pakeke o Ngati Porou ma nga rangatahi o enei ra, me nga whakatipuranga o Ngati Porou kei te heke mai. Whakaritea he korero a-waha hei mahi mahau i to akomanga e pa ana ki te Whakataunga Tiriti o Ngati Porou, ona korero me te aro atu ki enei patai:
- Ki o whakaaro, he aha etahi take matua i tino wawatahia e nga pakeke o Ngati Porou mo to ratau iwi?
- Ki o whakaaro, ka pehea te kawe a te hunga rangatahi o Ngati Porou i tenei taonga tuku iho?
He tumahi ma nga uri me nga akonga o nga kura o Ngati Porou.
1. He aha te panga o nga mahi me nga ritenga a te Karauna i wahia ai te mana o Te Tiriti o Waitangi, ki enei e whai ake nei:
- te reo o Ngati Porou
- nga whenua o Ngati Porou
- nga taunga ika o Ngati Porou
- te tuakiritanga o Ngati Porou?
Nga kaupapa matua: 
Whiria he pakeke, he tipuna ranei o Ngati Porou ka rangahau i ana mahi mo te tautoko i te iwi. Tera pea kei te ora tonu te tangata, kua ngaro ranei i te tirohanga kanohi. Tera pea no to whanau tonu. Ata whakaarohia ko wai o to whanau, o to hapori ranei ka taea te awhina mai i a koe.
Anei etahi patai hei awhina i a koe me au mahi rangahau:
- I whanau mai te tangata i hea?
- I tipu mai ia i hea, i kuraina hoki ki hea?
- He aha ana mahi ki te pupuri i te iwi mai i nga ritenga me nga mahi a te Karauna, i wahia ai nga oati a te Tiriti o Waitangi?
- He aha te/nga parekura nui i puta?
- I whiria e koe tenei tangata na runga i ana aha?
- He aha o whakaaro mo nga mahi i mahia e ratau, nga pehitanga i uhia ki runga i a ratau ano?
- He aha au mahi hei kawe i ona oatitanga?
He tumahi ma nga akonga o nga kura kei waho o Ngati Porou, ma nga uri hoki o iwi ke.
1. Whiria he iwi hai rangahau mau. Tera pea ko tetahi o o iwi whakapapa, he iwi ke atu ranei. He aha te panga o nga mahi me nga ritenga a te Karauna i wahia ai te mana o Te Tiriti o Waitangi, ki enei e whai ake nei:
- to ratau reo
- nga whenua
- nga taunga ika
- te tuakiritanga?
Nga kaupapa matua:
Whiria he pakeke, he tipuna ranei, ka rangahau i ana mahi mo te tautoko i te iwi. Tera pea kei te ora tonu te tangata kua tohua e koe, kua ngaro ranei i te tirohanga kanohi. Tera pea no to whanau tonu. Ata whakaarohia ko wai o to whanau, o to hapori ranei ka taea te awhina mai i a koe.
Anei etahi patai hei awhina i koe:
- I whanau mai te tangata i hea?
- I tipu mai ia i hea, i kuraina hoki ki hea?
- He aha ana mahi ki te pupuri i te iwi mai i nga ritenga me nga mahi a te Karauna, i wahia ai nga oati a te Tiriti o Waitangi?
- He aha te/nga parekura nui i puta?
- I whiria e koe tenei tangata na runga i ana aha?
- He aha o whakaaro mo nga mahi i mahia e ratau, nga pehitanga i uhia ki runga i a ratau ano?
- He aha au mahi hei kawe i ona oatitanga?
Ma te kaiako
Hononga ki Te Marautanga o Aotearoa
Tikanga a-Iwi: Te Ao Hurihuri, Taumata 4, (4.1) Ka tautohu i nga putake me nga otinga o nga tuahua kua waihanga i te oranga o te tangata.
Tikanga a-Iwi: Te Whakaritenga Papori me te Ahurea, Taumata 5, (5.2) Ka whakamarama i nga huarahi i whakawhanaketia ai, i puritia ai, i urutautia ai, te tuakiri ahurea me te tuakiri a-motu.
Putaiao: Te Ao Turoa (Papatuanuku), Taumata 4 (4.i) Ka marama haere ki te hurihanga wai me ona panga ki te ahuarangi, te ahua o te whenua, me te koiora.
Putaiao: Te Ao Turoa (Papatuanuku), Taumata 5 (4) Ka tuhura i te hanga, te hanganga, me nga ahuatanga o Papatuanuku, o te kohauhau hoki, me nga panga o ta te tangata mahi.
Hei Aronga
- He aha nga mohiotanga a nga akonga e pa ana ki te kaupapa o te tuakiri?
- He aha o ratau mohiotanga mo te tuakiri a-iwi?
- He aha o ratau mohiotanga e pa ana ki to ratau Ngati Poroutanga?
- Pehea hoki o ratau mohiotanga mo te tuakiri a-tangata nei?
Kuputaka
whakaea
utu (to pay)
toitu
tautinei, ukauka (to be sustainable, permanent)
tuakiri a-iwi
iwi identity
tuakiri a-tangata
personal identity
Kaore te tohuto e whakamahia ana e Ngati Porou i roto i tenei rauemi paetukutuku.
© Te Runanganui o Ngati Porou 2020.