Kōrero: Ngāi Tahu

Whārangi 9. Te whakataunga a Ngāi Tahu

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Te kerēme ki Te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi

I te tau 1986 ka whakatakotohia e Hēnare Rakiihia Tau te kerēme a Te Poari Kaitiaki o Ngāi Tahu ki te aroaro o Te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi. I kōrero te kerēme mō ngā nawe a Ngāi Tahu e pā ana ki ngā whenua i hokona. Nō te tau 1991 ka puta te pūrongo a te Taraipiunara, ā, i te tau 1992 ka puta āna pūrongo mō te kerēme a te iwi ki ngā rawa hao ika. Nō te tau 1993 ka puta te pūrongo nui a te taraipiunara mō ngā kerēme ki ngā whenua rāhui iti noa nei.

Te whakataunga

Ka noho ngā pūrongo nei hei tūāpapa mō tētahi whakataunga i waenganui i a Ngāi Tahu me te Karauna. Nā Tā Tīpene O’Regan i ārahi te taha ki a Ngāi Tahu. Nō te tau 1996 whakamanatia ai te Ture o Te Rūnanga o Ngāi Tahu (Ngāi Tahu Rūnanga Act). Koinei te hanganga ture tuatahi ki Aotearoa i whakamanahia ā-ture ai tētahi iwi. E rua tau i muri mai, nā te whakamanatanga o te Ture Whakataunga mō Ngāi Tahu (Ngāi Tahu Claims Settlement Act), ka tutuki ngā kerēme a Ngāi Tahu.

Ko ngā whakatikatika taha ōhanga, ko te tika ki te hoko i ētahi rawa o te Karauna, kia taea ai e te iwi te whakapakari i ōna hapori, i āna tikanga. I whakatauhia, me he nui ake ngā whakataunga a iwi kē i tō Ngāi Tahu i roto i ngā rā kei te tū, ka tāpirihia anōtia he tahua mā Ngāi Tahu, e noho mai ai ia ki tōna tūranga hirahira. I tua atu, ka takoto te whakapāha a te Karauna me te tuwheratanga ki te whakatika i ngā āhuatanga ka pā ki ngā tikanga.

I te tau 2013, tata ki te 55,000 ngā uri o Ngāi Tahu, nā reira ko ia te tuawhā o ngā iwi nui rawa o Aotearoa. Nōna te rohe whenua nui rawa atu.

Ngā marae o Ngāi Tahu i ēnei rā

Ko tētahi āhuatanga kua kitea, ko te whakaoranga anō o ngā marae o Ngāi Tahu. Kua tū he wharenui hōu ki Takahanga i Kaikōura me Awarua (Bluff). Kua tū tētahi whare whakairo hōu ki Ōnuku, e pātata ana ki Hakaroa (Akaroa). Ki Ōtautahi, kei te hapū o Ngāi Tūahuriri ki Tuahiwi te mana o te marae o Rēhua. Kua whakahōuhia, kua whakaarahia rānei ngā whare i ngā marae o Waihao, o Arowhenua, o Taumutu, o Koukourarata, o Tuahiwi, o Mangamaunu. Kua tū te whare whakairo hōu o te hapū o Puketeraki ki Ōtākou.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Te Maire Tau, 'Ngāi Tahu - Te whakataunga a Ngāi Tahu', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/ngai-tahu/page-9 (accessed 1 May 2024)

He kōrero nā Te Maire Tau, i tāngia i te 8 Feb 2005, updated 1 Mar 2017