Te Tai – Treaty Settlement Stories

Te Whakatupuranga e haere nei

Waahanga 5

Te Whaka­tupuranga
e haere nei

Ko Whakatupuranga 2050 te tauira moo te whanaketanga o Waikato, ka mutu e aro ana ki te whakangao i ngaa marae, i ngaa whaanau, me ngaa hapuu, kia noho hei rangatira moo too raatou mana motuhake.

Ka whakamaatautau te
KOWHEORI-19
i te paanga atu o te iwi

Whakaata: Te Anga Nathan and TVNZ

He whakamaatautau whakakitenga pono te mate urutaa KOWHEORI-19 moo Waikato, heoi anoo he aaheinga hoki teenei hei arotake i te mana hautuu me ngaa rauemi, 25 ngaa tau i muri mai i taa maatou whakataunga Tiriti.

Tiimata ana a Kiingi Tuuheitia Pootatau Te Wherowhero VII, maa te whakahau i ngaa ratonga aa-iwi ki te mahi tahi me te tautoko i ngaa mema whakaraerae o te iwi, puta noa i te rohe whaanui o Waikato.

Whakanuitia ana e Kiingi Tuuheitia toona Raa Whaanau 65 noo te waa o te whakamohoao, i manaaki ia i te hangarau ataata, ka tuuhono atu ki ngaa karakia Paimaarire i ia wiki i te ipurangi, me te poohi ataata e whakatiitina ana i ngaa whaanau ki te tiaki i oo raatou kaumaatua, kia aro ake hoki ngaa rangatahi ki ngaa tikanga raahui. I whakahuatia hoki e ia he tongi hou ki te arataki i ngaa kaihautuu aa-iwi, i ngaa mema hoki o te iwi noo te hekenga o ngaa whakaoohititanga ki te Taumata 2 i te 14 o Mei: 

E paru ngoo ringa kia tipu ngaa hua.

King Tuheitia sitting in front of Waikato River
Ko Kiingi Tuuheitia Pootatau Te Wherowhero VII te manu arataki i te waa o te urutaa KOWHEORI-19. Whakaahua: Erica Sinclair Photography

He nui nga mahi whakaheke werawera kua tutuki. E poho kereruu ana te taahuhu Rangapuu o Waikato-Tainui, a Donna Flavell, i ngaa whakapau kaha takitini o ngaa toopuunga, o ngaa kaimahi hoki i te waa o te urutaa. 

“Ngaa karere a too maatou Kiingi ki oo maatou whaanau, aa maatou karakia, tatuu atu hoki ki ngaa mea tuuturu o ngaa pouaka whai oranga me te tautoko, naa konaa rawa i puta ai eetehi o oo maatou iwi ki te ora,” e kii nei a Donna.

Ko te Waikato-Tainui Lands Trust te peka paapori o te iwi, ka mutu, e whakatinana ana i ngaa whaainga kua takoto i Te Whakakitenga (te paaremata o te iwi), i Te Arataura hoki (te raangai whakahaere o te iwi).

I whakaritengia he tauira whakaora noo te waa o te KOWHEORI-19, e kiia ana ko IPU, kia moohio, kia takatuu, otiraa kia haapaitia te iwi. I ahu mai ngaa moohiohio i ngaa ataata haangai puu a Kiingi Tuuheitia, a te heamana o Te Arataura, a Rukumoana Schaafhausen, me te kaiwhiriwhiri hoki o ngaa kereeme rautapu taarewa, a Raahui Papa.

I whakatika hoki te iwi moo te paanga kaha mai o te mate urutaa. I whakaritengia hoki he ratonga aa-waea moo Tainui hei tuku koorero aawhina, me teetehi whakaritenga koopaki kai, atu i ngaa whare puukai i Hopuhopu, ki ngaa marae, ka haria ao ki ngaa kaumaatua me ngaa whaanau me whai aawhinatanga.

I mahi tahi a Waikato-Tainui me ngaa Manatuu Hauora aa-rohe, me ngaa ratonga hauora Maaori, ki te whakarite i ngaa rongoaa aarai mate rewharewha kore utu i mua i te hootoke. I waihangatia, i tuaritia hoki he raarangi ataata paohopori, e te tiima whakapaapaa o Waikato-Tainui ki te hiki i te wairua o te iwi. 

Woman in fulle PPE talking to driver in four-wheel-drive
E tukua ana te rongoaa aaraimate ki Ngaaruawaahia. Whakaahua: Te Anga Nathan

He pokapuu te Whare Hauora o Ngaa Miro ki Tuurangawaewae marae moo Ngaaruawaahia, i tukua ai te rongoaa aarai rewharewha, me te tuku pouaka kai, me ngaa tino rawa ki te hapori. He mea whakahihiri eeraa naa ngaa mahi a Te Puea i teetehi aahuatanga aahua peeraa. I te 1918, i patua kinotia ai te raki o Waikato, ki Mangataawhiri, e te urutaa rewharewha. Ko toona hauwhaa o te iwi i mate ai. I whakahuihuitia e Te Puea ngaa tamariki pani 100, me ngaa whaanau, aa, ka haria maa te paati ki te waahi e tuu mai ai ko Tuurangawaewae marae aa toona waa. 

“100 tau ki muri nei i peeneitia ai, ka mutu, anei anoo maatou, noo reira, ko taa maatou, he kawe tonu i tana whakarerenga iho, me te uu tonu kia ora tonu ai tana iwi, ahakoa he aha,” e kii nei a Wynae Tukere. “Koinei hoki ko te aahuatanga o te Kiingitanga, o maatou anoo hoki.”

E mihi ana a Pokaia Nepia ki te iwi, kaumaatua o Tuurangawaewae marae, i whiwhi pouaka noo te waa o te mohoaotanga.

“Kia pai mai hoki, moo ngaa whaanau hoki kaaore e taea e raatou te mahi, kaaore he moni ki te hoko kai. He whakaaro rangatira.”

Kaaore eetehi o te iwi i mate ai naa te KOWHEORI-19, ahakoa raa te whakaraerae o te Maaori i ngaa urutaa o mua. Koo atu i te whaa toopuu te rahinga o ngaa Maaori i mate ai, i teenaa o ngaa tauiwi i te urutaa 1918.

Te ngaakau titikaha
ki te Kiingitanga

Ko te whakarite i teetehi iwi toonui oranga whaiaro, e ngaakau titikaha ana ki te Kiingitanga, te whakakitenga moo Waikato.

E kiiia ana ko taa maatou tauira moo te whanaketanga, ko Whakatupuranga 2050, ka mutu e aro ana kia noho ko maatou hei rangatira moo too maatou mana motuhake maa te whakangao i ngaa marae, i ngaa whaanau me ngaa hapuu.

E whakapono ana a Donna Flavell, naa te KOWHEORI-19 i maarama ai ki ngaa mea nui – ko te whakatupu i te aaheinga me te toituu o ngaa whaanau me ngaa marae.

“Kaaore he hua ki teetehi te waihanga tauira taupuhi, noo reira, me peewhea taa maatou whakarerekee i teeraa, me peewhea te huripoki? Me peewhea taa maatou whakarite puunaha tautoko tika ki oo maatou whaanau, ki te arataki, me te whakatau i teeraa e tika ana moo raatou?”

Kaaore he ngoikoretanga o te tarahati ki te mahi. I whakahaere ia i ngaa waananga hoko whare, me ngaa hootaka moohiotanga ahumoni moo ngaa taangata 1200 koo atu. 50 ngaa whare hou nei i whakatuungia ai ki te raawhiti o Kirikiriroa, hei hoko maa te iwi ki Te Kaarearea, he kaupapa aa-nohoanga kaainga, naa raaua ko TGH me te Kaporeihana o Kaainga Ora. E haere ana hoki eetehi atu kaupapa.

I te 2019, i whakaritengia ai e te tarahati ngaa tuuranga whakangungungu moo ngaa mema 60 koo atu, ka whakatuungia hoki ngaa mema 214 ki ngaa mahi. I tukua hoki ngaa puutea moo ngaa maimoatanga rongoaa, moo ngaa kaumaatua, moo ngaa hootaka taiao, me te maatauranga.

Ko te whakapaapaa me te whai waahitanga teetehi tino o aana mahi. Ko te whaainga inaaianei, kia hikitia ake ngaa tuumanako o ngaa marae 68, o ngaa hapuu 33, me ngaa mema 76,000 o Waikato-Tainui.

“Koinei te maanuka e takoto nei,” e kii nei a Donna. “Me peewhea taa maatou whakarite puunaha e kore ai te whai rawa e noho ki waenga tonu i a maatou, i too maatou whakahaerenga, engari kee ia, he whakatupu rawa ki te taumata o te marae, kia ora whaiaro ai?”

Ko taa te hemana o Te Whakakitenga, a Parekawhia McLean, e kii nei, araa te whakakitenga moo ngaa tau 30, he iwi whai tuurangawaewae, ngaakau titikaha hoki.

“I a au ka whakaaro ki te Whakatupuranga 2050, ka whakaaro ki te huanga ake, he aha taa maatou e piirangi nei ki te kite i oo maatou mema aa-iwi, noo reira, maarama ake nei he aha teeraa. E uu ana ahau ki te Kiingitanga, e matatau ana ki te reo, e niwha ana i roto i aku tikanga, e maarama ana aa-taiao nei, he whai maatauranga, e ora pai ana, aa, aha atu, aha atu.”

“Ko eetehi o aua tuumanako, ka haangai ki teetehi atu, puta noa i te motu. Hoi, ko te mea rerekee moo Waikato-Tainui, ko too maatou tuuranga tiaki, manaaki, moo te Kiingitanga, koinei e rerekee nei.”

Young man looks at camera while performing a haka
E haka nei a Ora Kihi, tauira noo Te Wharekura o Raakaumangamanga, hei whakanui i te hainatanga o te whakataunga o te Raupatu 1995. Whakaahua: Waka Huia, TVNZ

Ko Ora Kihi, o Raahui Pookeka, he pouako ki Te Wharekura o Raakaumangamanga, te whakatinanatanga o teenei whakakitenga. I whakatupungia ia e oona maatua me oona tuupuna, ki roto i ngaa maataapono o te Kiingitanga. Hei tauira i te kura i te 1995, i haka ai ia me te kapa haka o Taniwharau, i te hainatanga o te Whakataunga Raupatu o Waikato, ka mutu e hoki ana oona maharatanga ki a Te Arikinui Te Atairangikaahu raaua ko Taa Te Kotahi e haina ana i te whakataunga.

“I a au ka titiro whakamuri inaainei, ka rongo ahau i te maaringanui, mooku i whai waahi ai ki taua kaupapa, e taea nei e au te koorero te taki, ka mutu, hei pouako ki Te Wharekura o Raakaumangamanga, e kite nei i ngaa hua kua puta mai i teeraa.”

Woman holding a carving with man next to her.
E whakaahuatia ana a Kiingi Tuuheitia me Hinerangi Raumati-Tu’ua, te kanohi o te toa whakaihuwaka o Ngaa Keemu o Tainui, ko Tuurangawaewae marae. Whakaahua: Erica Sinclair Photography

I te Peepuere, i kukume Ngaa Keemu o Tainui i ngaa mema tuatinitini o te iwi hei kanohi moo oo raatou marae i ngaa tauwhaainga.

I kaapenehia e Muruwhenua Muru te tiima whenumi paa whutupooro o Ngaa Tai e Rua marae, i eke atu ai ki nga whiringa whaaiti, me te aha, e rima ngaa toanga i ngaa keemu e rima i te whiringa taumaatakitahi. E kii ana a Muruwhenua, he mea nui ki a ia te whakakanohi i toona whaanau me toona marae.

“Ko taku whaainga, he whakaatu i te huarahi ki aaku tamariki, kia hoki mai ki te marae, kia haramai ki te mahi ringawera, ka mutu, me mahi aha raa kia kaha tonu ai te marae.”

Rua tekau maa rima tau i muri i te hainatanga Whakataunga Tiriti tuatahi o te ao hou nei, he waa teenei ki te huritao i ngaa whakatutukitanga o Waikato. Ko te maataapono whakatau i te kereeme ko ko te tauaakii nei “i riro whenua atu, me hoki whenua mai, ko te moni hei utu moo te hara.” Ko te hunga i aaki i te kereeme, i moohio ki te waariu aa-ahurea, aa-ohaoha hoki o te whenua, ka mutu i whaaia kia whakapikihia te rawa tuku iho, ki ia whakatupuranga.

Heoi anoo, ko te whiti inihua, i kookiritia ai e Taa Te Kotahi, te hahaunga matua o te whakataunga. I tiakina anamatatia too maatou whakataunga, kia maatua whakarite, hei ia rima tau, ka tiakina e te Karauna te rahinga o te whakataunga Waikato-Tainui ki te 17% o ngaa whakataunga Tiriti o Waikato katoa, tae noa ki te 2045. Taka mai ki naaianei, kua utua he $290 miriona anoo ki te iwi, he puutea kua tohua moo ngaa whakatupuranga e whai mai ana.

Maa te whakatupu i ngaa whenua whakataunga tuku iho, me te whakakanorau i ngaa whakangao, kua takoto he tuuaapapa rawa $1 piriona moo te anamata. He nui rawa atu te pito mata o te tumu aa-uta o Ruakura, he peeraa anoo ngaa whenua tuku iho ki Rotowaro me Meremere, maa roto i ngaa whakahokinga me te whai mahi hei ngaa tau 50 e haere ake nei.

Ko te paanga o te iwi ki ngaa pakihi me te tauhokohoko i roto i te rohe whaanui o Waikato, he kaha, peeraa anoo i te waa i te tatuunga tuatahitanga o ngaa tauiwi Peretania i ngaa 1830. Kaaore teetehi hinonga pakihi e haramai ki Waikato me te kore i whai waahi ki te iwi hei hoa pakihi. E mea ana too maatou tuuranga kaitiaki, hei tuuranga whakahaere takitini moo te oranga tonutanga o too maatou awa tuupuna, te awa o Waikato, me teetehi mahere pae tawhiti kia whakahokingia toona koiora o mua. E whakauu ana te whakaturetanga i roto i te Pire o te Whakataunga o Waikato Awa, kia tuu a Waikato-Tainui hei kaiwhakatau, e whakatauira nei i te matenga wai o Taamaki.

He nui taa te iwi whakangao i te maatauranga. Mai i te 2003, koo atu i te $14 miriona i whiwhi ai ngaa mema aa-iwi i ngaa whakawhiwhinga me ngaa karahipi ki te whai i ngaa huarahi maatauranga, me ngaa umanga. Kua tata 100 ngaa ihuputa Kairangi o Waikato-Tainui, kaatahi ko te mahi ko teeraa, mehemea ka whakataurite ki te nui o ngaa kairangi i taea te kaute i te ringa kotahi i te 1995. E whakawhanake ana hoki i te Kaareti Tuku Iho o Waikato-Tainui moo te Rangahau me te Whanake ki Hopuhopu, hei pokapuu moo te hunga e toomina ana ki te whai i ngaa akoranga paerunga.

Me whakatau tonu i ngaa kereeme moo ngaa whanga o Kaawhia, o Aotea, o Whaaingaroa hoki, me ngaa poraka whenua o Maioro-Waiuku, me Wairoa ki te raawhiti. E whitu anoo ngaa kereeme Waikato-Tainui takitahi – e kiiia ana ko ‘Ngaa Kereeme Waikato-Tainui taarewa’ ka whakatutukingia.

E niwha tonu ana te whare tapu o Pootatau Te Wherowhero, 162 ngaa tau, mai i te whakatuunga o te Kiingitanga, me te whakaririka i te paanga kaha mai o te urutaa ao whaanui, me te tiaki hoki i too maatou anamata maa ngaa rautaki peeraa i a Whakatupuranga 2050. Kei teenei tongikura a Kiingi Tuuheitia te whakaaro nui hei whakakapinga,

Amohia ake te ora o te iwi ka puta ki te wheiao.

He kupu whakamana

Kua tohungia e Waikato-Tainui te tohu oro taapara atu i te tohutoo i roto i teenei aahuahira.

Ko te orokohanga mai o eenei koorero naa te pae tukutuku o Te Kaareti o Waikato-Tainui, Raupatu i whakaputaina.

‘Te Whakatupuranga e haere nei’ whakaahua: Erica Sinclair Photography

‘Ka whakamaatautau te KOWHEORI-19 i te paanga atu o te iwi’ whakaahua: Erica Sinclair Photography

‘Te ngaakau titikaha ki te Kiingitanga’ whakaahua: Erica Sinclair Photography

 

Māori