Te Tai – Treaty Settlement Stories

Ko te maatauranga te mea matua

Waahanga 2

Ko te maatau­ranga
te mea matua

Kua e whia miriona taa Waikato whakangao ki te maatauranga, mai i te whakataunga.

He arahanga, he poupou

Te Kaareti Tuku Iho moo
te Rangahau me te
Whakawhanake o Waikato-Tainui

“Maaku anoo e hanga tooku nei whare. Ko te taahuhu he hiinau, ko ngaa poupou he maahoe, he patatee. Me whakatupu ki te hua o te rengarenga, me whakapakari ki te hua o te kawariki.”

Naa Kiingi Taawhiao
Whakaata: Te Anga Nathan, TV3, TVNZ, Maaori TV
Te waharoa o te kura o te Kaareti Tuku Iho moo te Rangahau me te Whakawhanake o Waikato-Tainui

He moemoeaa whakahiihii?

E tuu ana te Kaareti Tuku Iho moo te Rangahau me te Whakawhanake o Waikato-Tainui ki teetehi puke ki runga ake o Hopuhopu. Ki aa eetehi tirohanga, ko te whakakitenga teeraa a Taa Te Kotahi Mahuta. Heoi anoo ki eetehi, he arewhana maa kee. I whakakitengia e te manu arataki o Tainui, naana te whakataunga $170 miriona a Waikato-Tainui i whakarite, teetehi tauira moo te iwi hei ngaa tau 25 e tuu mai ana. 

Poua ana i te whakataunga, ngaa tukunga moo ngaa kaareti e rua. Ka whakangaohia ngaa moni ki te whakarite whiwhinga puutea moo ngaa utu whakahaere, moo te ako paerua, me ngaa karahipi maatauranga. Koia anake ko te Kaareti Tuku iho $15 miriona nei o Waikato-Tainui, te mea i whakatuungia ai, e titiro iho ana ki te papa taunga o mua o Ngaati Tuumatauenga, e tata nei ki Ngaaruawaahia, he waahanga noo te koopaki whakataunga 1995. Ko te mahere o te whakangao $4.5 miriona moo te kaareti aa-kaainga paerua ki Taamaki, kaaore i tutuki, ka mutu e waatea tonu ana te waahi i hokona ai i te kokonga o Anzac awanui me Parliament tiriti.

He pereene riitaia ngaa kaareti ki te paanui noa me te paku whakaako...kia noho hei kaumaatua moo te kaupapa.

I whakatuwheratia ai te Kaareti ki Hopuhopu e Te Arikinui Te Atairangikaahu i Pepuere 2000. Heoi anoo, kotahi tau ki muri, ka mate a Taa Te Kotahi, 61 nei toona kaumaatua.

Ko teetehi pito whenua e tata nei ki te tomokanga o te kaareti, toona okiokinga whakamutunga, me te aha, he whakamaumaharatanga, ko te maatauranga te whaainga nui a te iwi. He matahuhua toona ake kuranga, tae raa anoo ki teetehi waa ki ngaa maina waro me oona karanga paapaa, ki teetehi waa poto hoki ki Ngaati Tuumatauenga, me te mahi i te rerewee. I akiaki toona hoa wahine a Raiha i a ia ki te whakaoti i te Kura Tiwhikete, naa wai raa, ka haere ia ki te ako i Te Whare Waananga o Taamaki.

Robert Mahuta
Taa Robert Mahuta. Whakaahua: Stuff Limited

Noona i reira i tonoa raa ia e Te Atairangikaahu kia kookiri i te mahi kohi puutea moo te wharekai hou ki Tuurangawaewae. I tiimatangia e Te Puea ngaa mahi pereene, heoi anoo, i te haere tonu ngaa mahi kohi puutea moo ngaa tau, engari kaaore he hua.

I hiahia raa a Taa Te Kotahi ki te tono puutea taurewa, kaatahi ka hanga, kaatahi ka whakaea haere i te nama. I tonoa raa e ia a Te Poari o Tainui, e tiaki nei i teetehi tahua moni aa-tau iti $15,000 mano nei naa Te Puea i whakarite i te whakataunga Tainui 1946, ki te piikau i te nama. I whakakaahoretia e te Poari, heoi anoo, ka haere tonu, me te aha, i 1975 ka whakatuwheratia a Kimiora.

Haere nei ngaa tau e rua, i Peretaania a Te Kotahi i te Kaareti o Wolfson i Oxford, e mahi nei i tana Tohu Kairangi kohuku. I reira, ka hinga ia i te kanorau o te hapori aa-ao whaanui, o te hapori maatauranga paerunga, e whakakanohi nei i ngaa moohio pai rawa atu o te waa. 

Heoi anoo, whakapotongia ana toona waa i te karangatia oona e ngaa kaumaatua kia hoki mai ki te kaainga, ki te kookiri i te tohe, i te tuutohinga a te Tari Hiko ki te turaki i a Waahi Paa, i te whakawhanaketanga o te teihana hiko o Raahui Pookeka. Ko te whakataunga a Taa Te Kotahi, kia haapaitia te paa ki runga ake i te pae waipuke, kia papupapu i te kirikiri ki te waahi raa, kia kapia te onemata. Naa teera pakanga i moohio ai ia ki ngaa waiaro o ngaa mana aa-rohe me te Kaawanatanga ki te Maaori, ka mutu he whakatenatena hoki kia whakatikangia te raupatu o te whenua o toona iwi. I aua aahuatanga katoa, i purutia tonutia e ia tana whakakitenga moo teetehi tauira peeraa i te Kaareti o Wolfson ki Waikato.

He moemoeaa whakahiihii raanei teeraa?

He tirohanga o te kareti mai runga

Ko te maatauranga
he huarahi ki te whakaora

E kii ana te kaiarataki aa-ture o mua a Tainui, a Shane Solomon, i mahi tahi me Taa Te Kotahi, ko te aahuatanga arewhana maa o Te Kaareti Tuku iho o Waikato-Tainui he mea naa ngaa porotiki aa-iwi me te matenga wawe rawa o Taa Te Kotahi. Me whai kaiurungi taana kupu.

I reira hoki a Shane i te hekenga o te hautuutanga o Taa Te Kotahi. I tangohia ia i ngaa tuuranga whakahaere katoa o te iwi, engari i whakakanohi tonu ia i a Te Arikinui i te raangai whakahaere o mua o te iwi, araa te Tekaumaarua. Ko te riri taraawhare me ngaa whakangao pakihi hee – tae atu ki Ngaa Toa me ngaa rawa huakore ki Ahitereiria – he whakarauraru i ngaa rawa matua noo te whakataunga a te iwi.

I taua waa, me taatari toto a Taa Te Kotahi i ia raa moo ngaa raruraru o ngaa whatukuhu, ka mutu, i te hoohipera o Waikato ia moo ngaa wiki e whitu i mua i toona matenga. I oona haora whakamutunga, i tono ai ia ki a Shane ki te ripoata moo teetehi hui moo ngaa take puutea a te iwi. I mate kee ia i a ia e mahi ana i toona okiokinga, e mahara nei a Shane.

He poouri hoki te kore i whakatutuki i te Kaareti Tuku Iho, engari e whakapono ana a Shane e haangai tonu ana toona kaupapa. 

“Ehara i te mea he whakahiihii peeraa me i tuu takitahi, engari ko te kounga kee i teenaa o te mea noa iho, koia kee taa maatou e whai nei, inaa hoki e tuumanako nei maatou ki ngaa taumata teitei i te maatauranga. Ko te maatauranga he huarahi ki te whakaoranga.”

He pikitia mo ngaa tauira kua whakapotaetia - e mau ana i ngaa kakahu o te hui whakapuumau

Te mana whakatipu
too te waahine

Kairangi tuatahi i te 1977, raaua ko Taakuta Sarah-Jane Tiakiwai, te Kaihautuu Maatauranga tuatahi.

I ngaa hokinga mahara moo te kaareti tuku iho, e kii nei a Taakuta Tiakiwai, ko te whakarewatanga o ngaa karahipi Tuumate Mahuta moo te ako paerunga i te 1996, teetehi tau i muri i te whakataunga Raupatu te maataamua o ngaa hekenga werawera o te Kaareti. Ko Taakuta Tiakiwai, kua puta kee te ihu i Te Whare Waananga o Taamaki me te tohu paerua, i whakatenatenahia ai e Taa Te Kotahi ki te whai i tana tohu kairangi – aa muri ake nei i taua tau tau koia te kaiwhiwhi tuatahi o te karahipi tohu kairangi o Waikato-Tainui.

“Noo naainei i eenei tau o muri ake nei kua ara ngaa aaheinga naa teeraa, taku whakaaro, mooku ake he whakangao aa-whaiaro i whakaritengia ai e te iwi, kaua maa te karahipi anake engari maa ngaa aaheinga i ara ake ai naa teeraa.”

E whakahiihii ana ia i te hootaka whakangungu mana whakahaere – Piki Tuu – naa raatou nei i waihanga naa te mahi tahi me Ngaai Tahu ki te aawhina i ngaa mema o te iwi ki te ako i ngaa aahuatanga o te mana whakahaere maa te tirohanga aa-iwi, me teetehi hootaka tuuranga tauira raumati moo ngaa paetahi. I reira hoki teetehi hootaka whakawhanake marae e kiia ana ko Whakatupu Marae. I toona waa hei kaihautuu maatauranga, e whaa ngaa rangapuu MBA a Taakuta Tiakiwai i puta ai ngaa ihu – he huarahi hei whakawhanake i te reanga manu arataki o aapoopoo. Ahakoa i paingia e ia tana tuuranga hei tumuaki tuarua ki Te Whare Waananga o Waikato, mai i toona kopounga i te 2017, e titiro ana a Taakuta Tiakiwai ki te anamata o te Kaareti Tuku Iho me te ngaakau nui, i te kaareti e whai nei ki te whakatutuki i te whakakitenga o toona kaiwhakatuu.

“He rite tonu te koorerotia o teeraa, hei arewhana maa, engari ko te mea nui kee ko ngaa whakawhitiwhiti koorero me te puna whakaaro, me te rangahau ka puta mai me te whaihua ki te iwi.”

He waahine me he taane e mau ana i ngaa kaakahu o te hui whakapuumau
Ko Taakuta Sarah-Jane Tiakiwai raaua ko te ihuputa MBA a Heremia Samson. Whakaahua: Waikato-Tainui

He tuawahine kore i mihia anoo a Reeri Raiha Mahuta i te whanaketanga o te Kaareti. I mahia tonutia e ia ngaa mahi a toona taane kua mate, i whiwhi ai hoki i teetehi takoha moo te Kaareti hei taapiritanga ki te Whakataunga 2008 o Waikato Awa. Ko taa te puutahitanga maatauranga he whakarite hautuutanga, auaha, me te rangahau i te whanaketanga iwi taketake me ngaa tikanga me te aronga motuhake ki te whakapiki i te toiora o Waikato awa. 

I te 2018, naa te whakahouhoutanga i kopou ai i teetehi taahuhu rangapuu, i a Taakuta Cheryl Stephens, me teetehi roopuu whakahaere. E kii nei a Stephens, e whakawhenua ana te whaainga matua o te Kaareti ki te tino rangatiratanga me te tongi a Kiingi Taawhiao 'Maaku anoo e hanga i tooku nei whare'.

“Ko te taarai i too maatou ake whare, waihoki ko te whakatinana i te whakakitenga a Taa Te Kotahi moo te Kaareti hei whakawhanake i te iwi hei taangata moo te ao maa te ako paerunga me te maatauranga taumata teitei.”

Ko te painga atu, ko teetehi hautoru o te taupori tauira, ka ahu mai i te iwi o Waikato. I roto i te whenumitanga ko ngaai Aotearoa me ngaa tauira o te ao, iwi taketake raanei. Ahakoa raa he whaainga pae tawhiti teeraa, e whakatupu ana te haumitanga me Te Whare Waananga o Awanuiaarangi i te rangapuu tuatahi o ngaa tauira kairangi ngaio. Tekau o roopuu tekau maa whaa nei te pakari, noo Tainui. 

“Ko teetehi o ngaa mea matua, ko te kupenga tangata ki te ao whaanui,” taa Cheryl. “Noo reira he mahi whakawhitiwhiti aa maatou me nga tauira o ngaa hapori iwi taketake, ki Maaui i Hawai’i, me Tacoma i Seattle.”

I ngaa tau ka mahue nei, kaaore e aarikarika ngaa mema o te iwi kua whakawhiwhia ki ngaa whakawhiwhinga noo te tahua whakataunga iti 1946 a Te Poari o Tainui, heoi anoo kaaore he puunaha maatai e kitea ai te kokenga o oo raatou tauira, ka mutu, kei whea raatou inaaianei. 

Mai i te 2003, ko te $14 miriona o ngaa karahipi kua whakawhiwhia ki ngaa mema o te iwi, ka mutu koo atu i te 600 o ngaa kaiwhiwhi i te tau puutea ka mahue nei. Ko ngaa waahi matua e toru e reehita ana ngaa mema o te iwi ko Te Whare Waananga o Waikato, ko Te Waananga o Aotearoa, me Te Waananga Aronui o Taamaki Makaurau, ka mutu ko ngaa kaupapa ako kei te taumata, ko ngaa puutaiao, ko te maatauranga, me ngaa ratonga paapori.

E kii ana a Raewyn Mahara te kaiwhakahaere o te Maatauranga, o Ngaa Huarahi hoki o Waikato-Tainui, kei teetehi waahi pai ake raatou i eenei waa nei. E whakaatu nei te paatengi raraunga aa-iwi i ngaa tohu o ngaa kaitono, ka mutu noo teewhea marae raatou, e aahei ai raatou te whakarite me te whakahono i ngaa tauira ki ngaa huarahi tuuranga tauira, whiwhi mahi hoki.

“Inaa te reretahi a maatou, he whaihua hoki ki te whakamahi i teenei paatengi raraunga me te tautoko i too maatou iwi, ehara i te harore rangi tahi – anei eetehi puutea – engari kee ia he whakahono i a raatou ki teetehi whaainga nui ake,” e kii nei a Mahara.

He wahine e menemene ana
Te taahuhu Rangapuu o te Kaareti o Waikato-Tainui a Taakuta Cheryl Stephens. Whakaahua: Erica Sinclair Photography 

Aa mohoa nei kua waihanga a Cheryl raatou ko tana tiima i teetehi kupenga maatanga e toro atu nei ki nga mema o te iwi e mau tohu kairangi ana. I teenei waa kua hono anoo ki ngaa mea 49 o nga ihuputa kairangi 100 e rikarika nei ki te aawhina i te whanaketanga aa-iwi, waihoki ko teetehi whaainga nui ko te whakatuu hapori rangahau i te reanga marae. 

“Ko teetehi waahanga ko te whakatupu i oo raatou ake kairangahau i te hapori, ngaa taangata kaaore anoo kia whai waahi ki te rangahau whai kiko, he whakaako i a raatou ki te whakamahi i teeraa, naa wai raa he whakahaangai ki ngaa hiahia rangahau o te marae i te ahunga ki mua.”

‘Kia rite ki te tauutuutu’

Ko teetehi o aua taangata maatauranga o Waikato e tuuhono nei ki te Kaareti, ko te kaikauwhau noo Te Whare Waananga Aronui o Taamaki Makaurau a Taakuta Dean Mahuta. Maamaa noa iho kia whakakanohi te taahae 38 nei oona tau, i te rautaki whakatairanga a Te Kaareti o Waikato.

He tauira o mua ia noo Raahui Pookeka, noo te Te Wharekura o Raakaumanga, he ihuputa noo Te Whare Waananga o Otaakou me Te Whare Waananga Aronui o Taamaki Makaurau. Ko oona kaiwhakaaweawe matua ko oona karangatuahine a Nanaia raaua ko Tipa Mahuta, me te maatanga tatauranga a Ahorangi Tahu Kukutai raaua ko toona tungaane a Arama, naana teetehi o ngaa kamupene hangarau ahuwhenua matua o te ao i whakatuu. Mauria ana te karahipi Tuumate Mahuta, i mea ia ki te ako puutaiao hei maatanga ira. Heoi anoo, i kitea te maaramatanga noo te whakakipakipatia oona e Ahorangi Hone Murumaara ki te ako i te reo Maaori. Te mutunga iho, i riro ai i a ia te Tohu Paetahi Hoonore, ka tiimata ai ia i tana tuhinga roa moo te Kiingitanga me te tautoko aa-whaanau moo teenei kaupapa mau roa. Ko tana tuhinga roa paerua he titiro ki te raupatu, me kii, te muru whenua, aa, ko tana tohu kairangi he aro ki te kereeme o Waikato awa.

“Ko te awa te kaituitui o eenei koorero”, e rau mahara nei a Dean. “Ki ahau nei, kia waatea i ngaa waa ka karanga mai eetehi...kia rite ki te whakahoki i te takoha o aua maatauranga ki a koe."

I ngaa tau 25 ki muri nei, i a Waikato te tatauranga tokoiti rawa atu o te hunga kua whiwhi tohu haikura, whare waananga hoki. E pai haere ana aua tatauranga – pooturi nei – hoi, kei te mahere maatauranga a te iwi pea, araa Te Mana Maatauranga ngaa rongoaa.

E kii ana a Raewyn Mahara te kaiwhakahaere o te Maatauranga o Ngaa Huarahi hoki o Waikato-Tainui, kua whakahou te iwi i aana whaainga matua moo nga marama 12 noo te mate urutaa KOWHEORI-19, ki te whakawhanake i ngaa whaanau, me te oranga o ngaa marae.

“Koia ko te aronga ki te whakangungu hou, kia aro ake hoki ki te aahua o te puna puukenga, he aha ngaa puukenga e taea ana te whakawhiti, he peewhea taa maatou whakahaangai i a maatou ki te aawhina i ngaa whaanau ki te whai pakihi, kia moohio ki te whakaputu wai me te whakamahi whenua, inaa ahakoa he aha aapoopoo e tiaki ana maatou i ngaa mahi moo maatou anoo, ka mutu kei mua hoki haere ana.”

Ko te reanga hautuutanga o naaianei o Tainui i tautohungia ai e Taa Te Kotahi i ngaa ngahurutanga e rua ka mahue nei, kei ngaa tuuranga whakahaere ki roto, ki waho anoo hoki i te iwi. E kii ana a Taakuta Cheryl, e whakarite ana te Kaareti kia taapiri atu ki teeraa maa te whakatupu, maa te tuuhono raanei ki ngaa whetuu takiaho.

“Ki ooku whakaaro araa eetehi huarahi moo te kupenga Maatanga...ehara i te mea naa oo raatou Tohu Kairangi, engari, he mema noo te iwi, ka mutu e hiahia ana ki te tuku aawhinatanga whaanui.”

Ko taa Robert Maahuta e momi i tana paipa

Ka whakawhiwhia a Taa
Te Kotahi ki te tohu taa

I te Hune 1996, ko Taa Te Kotahi Mahuta te tuatahi kia whakawhiwhia ki te Taa Haumi o te Oota Pai o Aotearoa hei mihi ki aana mahi moo te iwi Maaori. I tohia a Taa Te Kotahi ki te tohu taa i Mei 1997 ki Tuurangawaewae marae, Ngaaruawaahia. Naa Gideon Porter o te Hoongere 3 teenei puurongo. 

Whakaata: TV3

He kupu whakamana

Kua tohungia e Waikato-Tainui te tohu oro taapara atu i te tohutoo i roto i teenei aahuahira.

I whakaputaina tuatahitia teenei koorero naa te pae tukutuku o Te Kaareti Waikato-Tainui, Raupatu i whakaputaina.

‘Ko te maatauranga te mea matua’ whakaahua: Erica Sinclair Photography

‘Maaku anoo e hanga tooku nei whare’ whakaahua: Erica Sinclair Photography

‘He moemoeaa whakahiihii?’ whakaahua: Erica Sinclair Photography

‘Ko te maatauranga he huarahi ki te whakaora’ whakaahua: Erica Sinclair Photography

‘Maa ngaa waahine toa e arahi’ whakaahua: Waikato-Tainui

‘Kia rite ki te tauutuutu’ whakaahua: Alyson Young Photography

'Ka whakawhiwhia a Taa Te Kotahi ki te tohu taa' whakaahua: Stuff Limited

 

Māori