Te Hainatanga
Waahanga 1
Te Hainatanga
E raumahara ana i te hainatanga tohu nui, i houhia ai e Te Atarangikaahu, te upoko o te Kiingitanga, e raaua ko te Piriimia a Jim Bolger i te Whakataunga Tiriti tuatahi a Niu Tiireni i teenei ao hou nei.
He hainatanga tohu nui whakaharahara
“I riro whenua atu, me hoki whenua mai.
Ngaa maataapono
Ko te moni hei utu mo te hara.”
I te ata o te koroneihana o Te Arikinui Te Atairangikaahu, i te tau 1995, i taakohutia a Tuurangawaewae marae. Whitikina ana te tupuna whare o Mahinaarangi e te raa, kia hura mai ai ko ngaa whakaahua o aana uri, ngaa manu arataki o te Kiingitanga, e kaakahuria ana e te korowai, e te rau kawakawa hoki. He paa whakawairua raatou i ngaa ritenga i taua raa, e tohu ana i te whakataunga a Waikato moo te raupatu. I te Huurae i te tau 1863, tomokia ana a Waikato me te awa o Mangatawhiri e te taua o Ingarangi, naa wai raa koia ko ngaa riri ki Meremere, ki Rangiriri, ki Ngaaruawaahia me Rangiaowhia. Noo te 1864 kua paunu atu a Waikato me oona haumi ki te Rohe Pootae, me te aha ko te hinganga o te Maaori i O-Raakau te otinga atu o ngaa riri whenua o Waikato.
Kauwhau ana a Kaawana Kerei i te wikitooria ki runga i te Kiingitanga, me te aha, ka raupatungia ngaa whenua koo atu i te miriona eka o Waikato. Nui kee atu teenei patunga i teenaa o te hinganga i te riri, taa te tuhinga a te kaihiitorea, a Michael King. Tee taea e Waikato te ora ki runga i oona anoo whenua. Ko te rironga o nga waahi tapu, wheeraa i ngaa urupaa, ngaa waahi karakia, ngaa takapau miianga, me te aaheinga ki te awa tonu o Waikato, te ngaunga o te ngaakau e te kaiaa.
E whakapono ana a Carmen Kirkwood, mema o mua o Te Poari Maaori o Tainui, i puumau te taamitanga o te raupatu.
“I uaua moo oo maatou kaumaatua. Ka tangi raatou, me taku whaea ake, ka tangi noa. I ngaro katoa ngaa aahuatanga i Maaori ai maatou.”
Ko teetehi atu mema o mua, ko Taitimu Maipi, i mahara ki te mahi inu waipiro taikaha i ngaa whaanau o Raahui Pookeka i toona tamarikitanga.
“Ko te inu he peehi i ngaa paamamaetanga o ngaa riri whenua, ko ngaa waiata, hei mamahu i te mamae.”
Ahakoa te whaainga kia tika ai, whakaheengia ana a Waikato.
He hua kore ngaa haerenga o Taawhiao i te 1884, me Te Rata i te 1914 ki te peetihana i te Karauna kia whakahokingia ngaa whenua raupatu. Ko ngaa toorangapuu wheeraa i a Te Rangihiiroa, raatou ko Ngata, ko Poomare, ko Kara he huakore, he huukore raanei ki te tuumanako o Waikato.
I te tau 1927, i kitea ai e te Koomihana whenua raupatu Maaori o Sim, ko te taahae i a Waikato, he nui rawa. Heoi anoo, i whakaturi ki te kupu kookirikiri a te iwi, kia whakahokia te whenua. Ko te utu aa-tau, 5,000 pauna hei moni whakaea, i whakaaetia ngaakauruatia e Waikato i te 1947.
Ahakoa te whakatakotoranga a Te Kotahi Mahuta i te kereeme Wai 30 ki Te Roopuu Whakamana i Te Tiriti i te 1987, i hipa kee a Waikato-Tainui i te Taraipiunara kia haangai tonu ngaa whakataunga me te Kaawanatanga Nahinara.
E mea nei te kaitohutohu aa-ture o Tainui o mua, aa, ko ia te Kaiwhakawaa o te Kooti aa-rohe o Taamaki inaaianei, a Denese Henare, kua moohiotia keetia te kereeme raupatu i teetehi kereeme o mua ki Te Taraipiunara o Waitangi moo te moana o Manukau.
“I tautokongia e te Kiingitanga teeraa kereeme a Ngaati Te Ata, ka mutu kua whakaae a Te Taraipiunara i roto i taua ripoata, ko eetehi o ngaa kitenga a Te Koomihana a te Karauna, ina koa te nawe ki te raupatu, te urutomo, te muru hee, katoa katoa, he takahi i te Tiriti.”
He whakataunga,
he akoranga nui
I whakatakotongia ngaa tawhaa o te whakataunga raupatu a Waikato-Tainui i ngaa marama e ono i mua tonu mai i te Koroneihana o Te Arikinui Te Atairangikaahu.
I taua hui ki Hopuhopu, ka whakaurungia e Taa Te Kotahi Mahuta te relativity clause, he tikanga hei tiaki i te whakataunga i ngaa raa e tuu mai ana, kia kore ai a Waikato e haamenehia, inaa hoki ko ia te iwi tuatahi ki te whakatau i taa raatou kereeme tuku iho me te Karauna. Waihoki, ka whakatuuturutia kia noho tonu mai ai ko ia te mea nui katoa.
E mea ana te kaitohutohu aa-ture o Tainui, a Shane Solomon, naa te koi me te maarama o Te Kotahi ki ngaa aahuatanga toorangapuu o te waa i peeraa ai. Kua whakawhiua keetia te Kaawanatanga e te iwi Maaori, naa tana koopaki puutea, engari i te matenui kia tau teetehi whakataunga i toona waa. He peeraa anoo hoki te matenui o Waikato. He whakataunga whawhati tata aa-poo,
ki taa Solomon.
Ko Ngaai Tahu anahe i whiwhi tuaritanga aahua peeraa, he whakapaapaa tonu noo Taa Tipene O’Regan raaua ko Mahuta moo ngaa piki me ngaa heke o aa raatou whiriwhiringa koorero. Katoa katoa i ako tonu i teenei aahuatanga whakataunga Tiriti, heoi anoo kaaore i roa ka moohio haere te Kaawanatanga ki ngaa paanga ohaoha o te relativity clause.
Engari, e uu tonu ana a Piriimia Jim Bolger ki taana whakatau. Maa teetehi te purunga taawhaowhao hei waawaahi i teenei ao hou.
I aakina taua ao hou e Waikato i te 22 o Mei, i te hainatanga o tana whakataunga.
Noo te poowhiri, ka arahina a Bolger raaua ko te Minita o ngaa Whakataunga Tiriti, a Doug Graham ki runga i te marae o Tuurangawaewae e Tuuheitia, te Upoko o te Kiingitanga aa ngaa raa kei te tuu mai, raatou ko te toorangapuu o mua, reiputa hoki o Tainui a Koro Wetere, me Tom Winitana, teetehi kaitohutohu ki Te Kaahui Whakatau.
I raahiritia raatou e ngaa kaumaatua i whai waahi atu ai ki te kereeme, araa ko Tui Adams, raatou ko Waea Mauriohooho, ko Hare Puke. I tuuhono atu hoki a Te Kotahi, raatou ko Te Atairangikaahu me tana taane a Whatumoana Paki, a Timi Te Heuheu hoki, e whakakanohi nei i toona matua, i te Ariki o Ngaati Tuuwharetoa, i a Taa Hepi Te Heuheu.
Noo te karanga e too ana i te manuwhiri ki te marae, ka rere ngaa auhi i ngaa raarangi o ngaa waahine, mangu ake nei ngaa kaakahu, taunakitia ana e ngaa parekawakawa me ngaa kaameta kahurangi kerekere, te tae o te kaahu i te kara motuhake a Te Atairangikaahu.
I tuutaki hoki te manuwhiri ki a Tuaiwa Rickard i waho i te waharoa o te marae, e kii nei ia he rangi mooteatea te raa.
I whakahee ia i te huarahi i whiriwhiritia ai ngaa take Tiriti, inaa hoki he whakahaere whakawehewehe, e hee ana ngaa whakataunga, e kino ana hoki te whakawhaawhai ki te haina. Ko tana whakautu ki ngaa kaiwhiriwhiri koorero, o te Whakataunga Raupatu a Waikato 1995, kaaore tana hapuu o Tainui-Aawhiro, ki Whaaingaroa, e tautoko.
Heoi anoo, kua takoto kee te huarahi.
Muia ana te marae ki mua tonu i a Mahinaarangi e te hunga paapaaho me te iwi, i reira raa e tau ana te pukapuka whakataunga i te teepu.
Noo te hainatanga e Te Atairangikaahu raaua ko te Piriimia, i reira te taonga ukiuki tapu a Korotangi, te kaitiaki naana a Tainui i arataki mai i Hawaiki ki Aotearoa, e maatakitaki ana i teetehi atu kaupapa whakahirahira i te haerenga nui o te iwi.
Te huanga ake o te whakataunga
nui whakaharahara
He tohu nui whakaharahara te hainatanga ki Te Arikinui Te Atairangikaahu, te uri o ngaa manu arataki o te Kiingitanga, i ngana ki te whakatika i ngaa heenga mai i ngaa tau 130 ka mahue nei.
Menemene ana toona kanohi i a ia e poowhiri ana, e whakarata atu ana i ngaa manuwhiri.
I teetehi uiuinga puiaki nei, i mihia e ia te whakatinanatanga o ngaa tuumanako o oona tuupuna. I mihia hoki e ia te kaha o toona tungaane, te pono o oona kaumaatua, me ngaa mema o Te Poari Maaori o Tainui, me te maaia o te Kaawanatanga.
Heoi anoo, i whakaaro nui hoki ia ki te huarahi kei mua, me te whakatuupato i toona iwi ki taua huarahi.
“Ahakoa raa kua whakahokia mai eenei taonga, araa anoo ngaa wero kei mua i te aroaro. Heoi anoo, me hari taatou ka tika, i te hokinga mai o te whenua, naana i mamae nui ai te ngaakau.”
Ko te kaipapaaho o mua, kaitoorangapuu hoki a Tukuroirangi Morgan te kaiwhakahaere o ngaa whakaritenga i Tuurangawaewae, i teenei raa nui whakaharahara. Ka nui oona mahara moo te hainatanga me te hokinga mai o Korotangi.
“Koia te otinga atu o teetehi whiikoi, nui te whakapau kaha, nui te ngaukino me te whakamamae, he whakamaharatanga ki ngaa mahi muurere a te Karauna me taa raatou kaiponu nui ki oo taatou whenua,” ki taa Morgan.
I whakahiihii hoki a Graham i te ekenga nui o te iwi, i tumeke hoki ia i oona kare-aa-roto nui.
“I hautuu atu ahau ki Taamaki me taku kotahi i muri mai i te hui, me taku mahara, i titiro ake ahau ki Taupiri, inamata kua rere te roimata. I whakaaro ahau ki ngaa whakahoahoatanga pai, ki te hunga peeraa i a Bob, me te Kuini, me taa maatou pukumahi i ngaa tau...aa, kua tutuki. Kaatahi anoo ka tutuki.”
Ka koorero a Rangihinemutu Rawiri moo te whakapau kaha
E wana ana te koorero a kui Rangihinemutu Edith (Iti) Rawiri noo Ngaati Tipa moo Te Puea, raaua ko Taa Te Kotahi Mahuta, moona i whakapau kaha nui hei kookiri i te take raupatu.
Tuhinga tukurua
Whakaekengia maatou ki runga i te whare moe tuatahi i tuu ai ki Te Awamaarahi tapaina raa ko Te Ohaaki o Te Puea.
Naa ka noho mai reira, tooku nei moohiotanga he aahuatnga ngeera noo ngaa tuupuna nee, ka mau tonu i roto i taku ngaakau.
Ka heke haere mai too taatou rangatira i rongo ana au i koorerotia ana te aahuatanga i whakahaerengia e Te Puea te poari whakatuungia ai eera aahuatanga.
Kaaore nei taku hoa i heamana moo te poari. Ka tiimata nei a Te Kotahi ki te haere ki te mahi moo te taonga nei, i kite nei au i te toimahatanga o ngaa mahi o teenei tangata moo te iwi.
Ka ringi ai te poo, nohongia ai te poo ngaa aahuatanga katoatanga i mahingia ai ngeera, ana, koinei ana mookai whai haere Hori maa, Wii maa i ngeera waa.
A, kua matemate ngeera e haere tonu nei i teenei rangi. Naa reira, ki ahau nei kua puta ngana wawata nei nee, kua tutuki ngaa wawata o Te Kotahi ehakee i te mea he wawata moona engari he wawata naanaa moo te kaupapa, te kaupapa o te Kiingitanga.
Hei painga moo te iwi, hei painga moo ngaa mokopuna ka rongo.
Koinei te tangi i roto i te ngaakau i teenei rangi, naa reira too taatou noho mai nei ko taatou inaianei, kei whea raatou maa i timata i teenei mahi?
Kei konei te ariki hei haina i teenei taonga e whakatika ana tooku ngaakau te take ko toona tuupuna i a Taawhiao te haina tuatahi i teenei rangi koia.
Te hiitorea o te raupatu
Ka koorero te kaumaatua whai mana a Taakuta Tui Adams i te hiitorea o te Kiingitanga, me aana ngangana ki te whakatau i te raupatu.
Tuhinga tukurua
I timata teenei kaupapa raupatu mai raanoo te waa i hainahia ai Te Kotahitanga e te tuupuna, too taatou ariki, e Pootatau.
A muri anoo i teera, ana, i hui ngaa rangatira o te motu nei ki te haina i te Tiriti o Waitangi, a, kiihai roa kua kite ngaa kaumaatua nei te kaawanatanga e hanga ture ana, hei aha? Ana, hei tango i ngaa whenua o taatou tuupuna.
Ana, ka awangawanga aa taatou tuupuna, naa, i te tau 1858 ka whakatuuria te kiingi tuatahi a Pootatau hei tiaki i ngaa whenua me eetahi anoo, engari, koia teenei te tiaki i ngaa whenua. Koia tonu te mana i runga i ngaa whenua, te kaikoorero moo ngaa whenua, too taatou tuupuna.
Anaa, i te tau 1860 te tau ka mate a Pootatau ka tuu mai ko tana tamaiti ko Taawhiao, ana, ka timata anoo i teera te tiaki haere i ngaa whenua nei me te kite anoo i te ngaa whenua e ngaro haere ana.
Tae rawa ake ki te tau 1863/4 kua piki tonu te paakeha ki roto i too taatou rohe, ki roto i too taatou whenua, ana, ka tae mai, ka ngaro ngaa marae nei Huiterangiora, O-Taawhao, Rangiaowhia, ana, Oraakau.
Matemate oo taatou tuupuna i konaa, koinaa te raupatu e koorerotia nei. Ana, te huarahi mai teenaa waa ki teenei waa, i takahia oo taatou ariki te haerenga o Taawhiao ki Ingarangi i te 1884 te tau, koia teera te tono ki a Wikitooria kia whakamanahia Te Tiriti, ana, kia whakahoki mai ngaa whenua i raupatuhia.
Ake iho ki taku i reira, heoi anoo te koorero mai o ngaa kaikoorero e kore taa raatou whaawhaa mai i teeraa take engari maa te kawanatanga anoo utu rere nei, kei a raatou kee te mana.
Naa ka mate atu teena Kiingi, ana, ka tuu mai ko tana tamaiti, a Mahuta. Ana, ka kii a Mahuta
“Haere taku Paapaa me oou taonga katoa, maaku anoo, maaku teetehi e kimi i muri i a koe.”
Heoi anoo, ka whai a Mahuta i te huarahi atu ki te whare paaremata ka pootihia ka uru a Mahuta ki te whare o roto. Ana, iwa tau ia ki te whare paaremata, a, i te mutunga iho ka puta mai ki waho, ana, te koorero o Mahuta.
“I haere mai au ki teenei whare, i mahara ake au ko au te rangatira, engari kua kite au, ana, he rangatira anoo tooku. Noo reira ka hoki au ki te tumu tawhito o aku tuupuna raanoo.”
Naa mahara anoo ki te koorero raa, haere taku paapaa me oou taumaha katoa maaku anoo teenei maaku e kimi i muri i a koe.
Koinei raa, te huarahi i whaia ngaa kaumaatua nei moo te raupatu. Mate atu teenaa Kiingi, tuu mai ko Te Rata.
Haere a Te Rata ki Ingaarangi, ana, ka koorero atu ki a Kiingi Hoori, ana, te koorero mai teeraa waa te taenga atu
“E kore e taea te whiriwhiri too take naa te mea ko te ahi o te tiamana kua ngiha mai, ara, te pakanga tuatahi.”
Naa, hoki mai a Te Rata engari anaa me te wawata haere tonu te aahuatanga o te raupatu nei.
Ana, ka tae mai ki ngaa waa o Tuumate kaumaatua maa, a Te Hurinui maa, oo taatou, he raarangi rangatira mai raanoo mai ki teenei waa, ko eenei naa ko Te Kotahi. Engari piripono tonu a Waikato, a Maniapoto hoki, anaa, koia teenei te aata tuu pai te raupatu.
Te para i te huarahi
I hipa a Waikato-Tainui i Te Taraipiunara o Waitangi ka haangai ai te whiriwhiri koorerorero me te Kaawanatanga Nahinara hei whakatau i ngaa nawe tuku iho, i te 1991.
Kua whakatakotongia keetia e Te Kotahi Mahuta te kereeme Wai 30, maa Te Poari Maaori o Tainui me Ngaa Marae Toopu ki te Taraipiunara i te 1987. Inaaianei ko te koorero rangatira ki te rangatira te mea i paingia ai.
Ko te Kaiwhakawaa aa-rohe o Taamaki a Denese Henare te kaitohutohu aa-ture matua ki a Waikato noo ngaa ritenga aa-ture i ngaa tau o te 80, tae atu ki ngaa whiriwhiringa koorero o te raupatu i ngaa 1990.
E kii ana a Henare, maatua raa kia tika ngaa koorero ‘kia rikoatangia te koorero tuku iho.’
He whakaaro nui te aronga o Nahinara ki ngaa whakataunga o Te Tiriti o Waitangi, kia timata ki teetehi o ngaa kereeme nui, e kii nei te kaiwhiriwhiri koorero Take Tiriti o mua, a Doug Graham.
“Ko Waikato-Tainui te mea ariari rawa atu, inaa hoki koia teetehi o ngaa kereeme nui, engari he pai hoki te kookiritanga a te Kiingitanga, a Te Kotahi Mahuta hoki me tana tiima,” e kii nei a Graham.
“I moohio whaanuitia te nawe, kaaore he paatai ki ngaa aahuatanga i puta ai. Kaaore he taupatupatu moo te raupatu, moo ngaa mea tika, me ngaa hee o teeraa, noo reira koina te mea ariari.”
I muri i ngaa tau e whaa o ngaa whiriwhiringa whakatau, i hainatia ai e Mahuta raaua ko Graham te Heads of Agreement i te 19 o Tiihema, 1994.
I taua hui, i whakatakotongia ai e Mahuta te Relativity Clause, i runga i te tuumanako kaaore he nama ka hoki mai ki a Waikato-Tainui i toona putanga tuatahitanga i ngaa whakataunga o Te Tiriti o Waitangi.
E whakauu ana te Relativity Clause i te haepapa o te Karauna, kia mau tonu te hautau o ngaa whakataunga a Waikato-Tainui me Ngaai Tahu, ki te 17%, me te 16.1%. Ka pau te Relativity Clause aa te 2045.
Ahakoa te kii a Shane Solomon, te Kaitohutohu aa-ture o Tainui, he mahi koi te Relativity Clause a Mahuta, i te mutunga iho, ko te tapeketanga o te whakataunga, me ngaa nama o te Relativity Clause, he moroiti noa iho, i teenaa o te waariu o ngaa eka 1.2 miriona o ngaa whenua aa-iwi i raupatungia ai.
“Ko te mea kee, kia matatika Te Poari me Taa Te Kotahi moo te whakataunga.”
He whakapaahaa roera
I whakakotahi mai ngaa Kuini e rua ki te whakatutuki i te whakataunga Tiriti o Waitangi nui rawa atu o Niu Tiireni.
I tukungia e Kuini Irihaapeti II te Whakaaetanga Roera ki te Pire o Te Pukapuka Whakaae o te Raupatu o Waikato 1995, me Te Arikinui Te Atairangikaahu, me ngaa kaumaatua o Waikato.
Ko te waa tuatahi teeraa i whakapaahaa teetehi Ariki Ingarihi ki te Maaori, ka mutu, koinei tonu anake te whakatureture i hainatia ai e Kuini Irihaapeti II i konei, ki waenganui anoo hoki i te tuumatanui. He aaritaritatanga aa-toorangapuu te whakapaahaa.
I te hainatanga i teetehi ritenga tuumataiti, i te 3 o Noema i Pooneke, ko te whakaaro ia, kaatahi anoo te poropiti a Kiingi Taawhiao, te Kiingi Maaori tuarua ka ea. I te 1884, i haere raa ia ki Raanana ki te peetihana i a Kuini Wikitooria moo ngaa nawe take whenua tuupuna, heoi anoo, i whakakaahoretia tana hui.
Noo muri mai ka matakite ia, ko te pooharatanga, me te manakoretanga i manawaroa ai ia, e kore e huri ki tua o aana mokopuna. I tutuki ai, naa te whakataunga a Te Arikinui Te Atairangikaahu raaua ko Kuihi Irihaapeti.
He kupu whakamana
Kua tohungia e Waikato-Tainui te tohu oro taapara atu i te tohutoo i roto i teenei aahuahira.
I whakaputaina tuatahitia teenei koorero naa te pae tukutuku o Te Kareti o Waikato-Tainui, Raupatu i whakaputaina
‘Te Hainatanga’ whakaahua: Te Anga Nathan
‘Te Whakamahara i oo taatou rangatira’ whakaahua: Tai Moana
‘He Hainatanga Tohu nui whakaharahara’ whakaahua: Tai Moana
‘He Whakataunga, he akoranga nui’ whakaahua: Tai Moana
‘Te huanga ake o te whakataunga nui whakaharahara’ whakaahua: Tai Moana
‘Ka Koorero a Rangihinemutu Rawiri moo te whakapau kaha’ whakaahua: Waikato-Tainui
‘Te Hiitorea o te Raupatu’ whakaahua: Te Wānanga o Aotearoa
‘Te Para i te Huarahi’ whakaahua: Waikato-Tainui
‘A royal apology’ whakaahua: Alexander Turnbull Library Reference: EP/1995/4375B/33A-F