Kōrero: Kīngitanga

Whārangi 4. Mahuta, 1894–1912

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

I ngā rā o mua tata i tōna rironga i a Aituā, nā Tāwhiao ka mārama mai ai ko wai mō muri i a ia hei Kīngi:

Papa te whaitiri, ka puta Uenuku, ka puta Matariki. Ko Mahuta te kingi!

The thunder crashes, Uenuku appears, Matariki appears. Mahuta is the king!1

Ka whakawahia te tama a Tāwhiao, a Mahuta, hei Kīngi Māori tuatoru e Tupu Taingākawa Te Waharoa, te kaiwhakawahi Kīngi o taua wā.

Ngā Tōrangapū

Ko Mahuta te pane o Te Kauhanganui, me ōna hui. I te rautau 1890 ka whakatata a ia ki Te Kotahitanga (te Pāremata Māori), ahakoa rā, tē taea te whakakotahi. I tētehi hui me Te Kotahitanga i te tau 1895 ka tonoa Te Kīngitanga kia waitohutia te kawenata o Te Kotahitanga. Engari, te kawenata o Te Kīngitanga, nō muri mai i kīia ai ko te kawenata a Mahuta, i waitohutia e te 5,000 tāngata.

I te tau 1898 nā te Mema mō Te Taihauāuru, nā Hēnare Kaihau te Pire Whakakaupapa i Te Kaunihera Māori i kawe ki te Pāremata, i raro i te maru o Mahuta; he huarahi ki te mana Māori motuhake. Ka rukea te pire i mua i te pānuitanga tuarua.

Te Kaunihera Ture

He kaha tonu a Mahuta ki te whakatata i te Māori me te Pākehā. I te tau 1903, ka kitea e ia tētehi huarahi ki te whakahau i te kāwanatanga mā te whakaae i te tono a Pirīmia Richard Seddon kia whai wāhi ia ki te Kaunihera Ture me te manatū. Ko tā Seddon mā reira Te Kīngitanga e tautoko i a ia, ā, ka wātea te hoko i te whenua Māori. Ēngari nō te tau 1906, i tētehi o āna whaikōrero ruarua noa ki roto o Pāremata, i kī a Mahuta kia kaua e noho noa iho ki te whakawātea i te whenua Maori hei nōhanga mā te Pākehā. Me whakawātea e te Pāremata he huarahi e taea ai e te Māori te mahi i āna whenua.’2

I a ia i roto o Te Pāremata ka tukua taupuatia e Mahuta tōna pōtae ki tana teina ki a Te Wherowhero Tāwhiao. Ka mutu i te tau 1910 ka hoki ia ka mau anō ki te pōtae me te tūranga hei Kīngi.

Nā te kaitōrangapu nā Apirana Ngata ēnei whakaaro mō Mahuta i te tau 1900:

Ko te Kīngi o Waikato (a Mahuta) he tangata tūturu ki taua taitara, ā, he tika, māna ngā tūmanako o ngā iwi o Te Kīngitanga e whakaea. He mana tūturu nōna, heoi anō he kaha tonu kit e whaiwhakaaro. Ki a au he kakama, he aro nui ki te kupu tohutohu, he āta korero he whakahangahanga; tērā pea kua āhua haukotia ki tem au ki ngā tikanga o tōna wāhi o Waikato. Ki a au, he kaha ki te whakaara take hei whakaahu whakamua ngā hiahia o tōna iwi, he ngana ki te whakamahi i ngā tūāhuatanga tika o te ao Pākehā hei tautoko i taua whakaahu whakamua mo te iwi.3

Ko Aituā

Ka mate a Kīngi Mahuta i te 9 o Nōema i te tau 1912. Ka hui katoa mai ngā rangatira o Te Motu ki te uhunga, ka kōrerotia ko wai mō muri i a Mahuta. Nā ngā rangatira i tohu ko tāna tama ko Te Rata. Ka whakawahia ia i mua tata tonu o te nehunga o Mahuta ki runga o Taupiri.

Kupu tāpiri
  1. I takoto ki 'Performance and Maori customary legal process'. Paper prepared for Symposium on Concepts and Institutions of Polynesian Customary Law, University of Auckland, 12 Oketopa 2004, p. 8. Ki muri
  2. I takoto ki ‘Te Wherowhero, Mahuta Tawhiao Potatau.’ An encyclopaedia of New Zealand, edited by A. H. McLintock, originally published in 1966, https://teara.govt.nz/en/1966/te-wherowhero-mahuta-tawhiao-potatau (i tirohia i te 30 o Ākuhata 2023). Ki muri
  3. Te Ao Hou 18 (Mei 1957), https://paperspast.natlib.govt.nz/periodicals/te-ao-hou/1957/05/00 (i tirohia i te 30 o Ākuhata 2023). Ki muri
Me pēnei te tohu i te whārangi:

Rahui Papa and Paul Meredith, 'Kīngitanga - Mahuta, 1894–1912', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/kingitanga/page-4 (accessed 15 May 2024)

He kōrero nā Rahui Papa and Paul Meredith, i tāngia i te 20 Jun 2012, reviewed & revised 2 Mar 2023