Dictionary of New Zealand Bography logo

Kōrero: Te Rangihaeata

Whārangi 1: Haurongo

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Te Rangihaeata

?–1855

Nō Ngāti Toa; he kaihautū, he toa

I tuhia tēnei haurongo e Angela Ballara, ā, i tāngia tuatahitia ki Ngā Tāngata Taumata Rau i te 1990. He mea whakamāori nā Ngā Tangata Taumata Rau.

Ko te kōrero i whānau mai pea tēnei rangatira o Ngāti Toa, a Te Rangihaeata, i Kāwhia, i te tekau tau atu i 1780. Ko tōna hapū i uru atu ki roto o Ngāti Kimihia, i te taha ki tana whaea, ki a Waitohi, te tuahine o Te Rauparaha. Nā Te Rākaherea ka puta ko Te Rangihaeata. Ko ia te muringa o ngā ariki o tōna whakatupuranga o Ngāti Toa, arā, a Te Pēhi Kupe, me tana tama, a Te Hiko-o-te-rangi, o Ngāti Te Maunu.

I te wā e taitamariki ana a Te Rangihaeata he whawhai tonu te mahi a te iwi o Kāwhia me ērā atu o ngā iwi o Waikato mō ngā whenua mōmona o Whāingaroa (Raglan). Kāhore i nui ngā tāngata e noho kāinga ana i reira. I te tīmatanga o te rau tau 1800–1899, i patupatua ētahi o ngā tuāhine o Te Rangihaeata e Ngāti Pou o Waikato.

I te tau 1819, kua māia te tū a Te Rangihaeata, ā, kua uru atu ki te ope taua a Te Rauparaha, i tūhono atu ki ngā ope taua o Te Hokianga me Kaipara. Ka hīkoi atu rātou mā roto i Taranaki ki Te Tai Hauāuru o Te Ika-a-Māui. Ko Te Rangihaeata i uru atu ki te whawhai ki a Ngāti Apa, i hinga ai tō rātou pā a Pūrua, kei te takiwā o Whanganui. Ka whawhai haere tonu i te taha tai, mai i te awa o Turakina ki Rangitīkei, ā, ka mutu atu ki Ōroua. Ka mau herehere te rangatira o Ngāti Apa, a Te Arapata Hīria rāua ko tana tuahine, ko Te Pikinga. Ka haere te ope taua me ā rātou herehere mā te taha moana. I roto i ngā marama o muri mai he maha ngā iwi i patua haeretia, i mau hereheretia atu i Kapiti ki Te Whanganui-a-Tara (Wellington Harbour), tae atu ki te tonga o Te Wairarapa.

Ka hoki mai a Te Rauparaha rāua ko Te Rangihaeata i Te Tai Hauāuru mā runga waka, ā, ka ū mai ki Te Pou-a-TeRēhunga ki te raki o te awa o Rangitīkei. Ka tono a Te Rangihaeata kia mau te rongo ki ngā iwi o Ngāti Apa i Te Awamate. I konei ka tonoa a Te Arapata Hīria me Te Rātūtonu o Taranaki, te tāne a tana tuahine a Topeora, hei whakatutuki i te rongomau. E ai ki a Ngāti Apa ka mau te rongo, ka moe a Te Rangihaeata i a Te Pikinga hei whakanui i tōna tūranga rangatira. He takoha pounamu i tukua ki a ia e Ngāti Apa, ko Te Whakahiamoe. I muri mai ka hangaia ētahi toki i te pounamu nei.

Ka hoki anō a Te Rangihaeata me tana wahine a Te Pikinga, me Ngāti Toa ki Kāwhia. He nui ngā raru o te iwi nei i ngā parekura i Waikato, ā, kua kī a Te Rauparaha me heke rātou ki te taha moana o Kapiti. I te tau 1821 ka haere tahi a Te Rangihaeata me te ope tuatahi o Ngāti Toa, Te Heke Tahu-tahu-ahi, ki Te Ūpoko-o-te-Ika. I te wā e whakawhiti ana i Mōkau, ka totohu te waka o Topeora, ā, ka toromi tana tamaiti tāne a Te Kāuru. Nā tēnei aituā ka whakaīngoatia ia i ētahi wā ko Mōkau. I te tau 1822, ka hinga a Waikato i a Te Rangihaeata mā i Motunui i roto o Taranaki.

Ka haere tonu te heke a Ngāti Toa me ō rātou hoa, ēngari kua rerekē tō rātou īngoa i tēnei wā. I te tau 1822, kua whakahuatia ko Te Heke Tātaramoa. Ka tūtaki ētahi o ngā whanaunga o Te Pikinga o Ngāti Apa ki te ope i Waitōtara, ā, ka ārahina a Te Rauparaha me Te Rangihaeata me tō rāua iwi ki Whanganui, ki Rangitīkei. Ka whakaae a Te Rangihaeata me kauaka a Ngāti Apa e whakararurarutia i runga i ō rātou whenua. Hei whakamana i tana kaupapa ka whakarērea a Te Pikinga mō tētahi wā hei 'Pou Rohe'. Ko te hiahia o Te Rangihaeata rāua ko Te Rauparaha kia tau mai te rangimārie, whāia ka patua e tētahi o ō rāua whanaunga, e Nohorua, a Waimai, he wahine nō Mua-ūpoko. E ea ai te mate nei, ka patua e Mua-ūpoko mate rawa te whānau o Te Rauparaha i Papaitonga. I roto i ēnei āhuatanga ko Te Rangihaeata i uru atu ki ngā pakanga, ā, i muri mai ka aru atu i a Te Rauparaha ki Kapiti. I te pakanga a Te Rangihaeata i te tuawhenua, kei te tiaki tonu i a Ngāti Apa i te raki o Rangitīkei. I te whakaekenga o te pā o Hotuiti i Te Manawatū, ko ētahi o Ngāti Apa i konei e tūhono ana ki ngā kaiwawao o Rangitāne. Kātahi ka tonoa a Te Pikinga hei kaikōrero kia whakatahi a Ngāti Apa, ā, kīhai tēnei take i tutuki. Ka whakaekea, ka riro te pā.

I te tau 1824, nā Te Rangihaeata, nā Te Rauparaha me ētahi torutoru nei rātou, i ārai te hoariri i te whakaekenga i te moutere o Kapiti. E ai ki te kōrero, tata tonu ki te 2,000 ngā hoariri nō te taha tai o Kapiti me Te Whanganui-a-Tara, nō Te Wairarapa me te taha raki o Te Waipounamu. I muri mai o tēnei parekura ka riri a Te Rangihaeata ki a Ngāti Apa mō tā rātou hono atu ki ngā hoariri o Ngāti Toa, ā, ka whakaekea te pā o Pikitara i ērā takiwā e tata ana ki te awa o Rangitīkei. E whā rau ngā kaiwawao o te pā i raro i ngā rangatira, i a Tūrangapito me Te Hākeke, ā, kātahi ka whati, ka whakarērea te pā i tō rātou wehi ki ngā pū torutoru a Ngāti Toa. E whitu ngā tau i uru atu ai a Te Rangihaeata ki ngā raruraru o Ngāti Toa me te iwi kāinga.

I te tau 1824 pea, ka haoa te whānau o Tāmairangi o Ngāti Ira e Ngāti Mutunga i Ōhariu. Ka mea a Tāmairangi ka mate ia. Nā tana mōteatea ka oho te aroha o Te Rangihaeata, ka tuku i tana whakamaru ki te whānau, ka mauria rātou katoa ki Kapiti. Ahakoa ngā manaaki ki te iwi nei, i huri te tama a Tāmairangi, a Te Kēkerengū, ka pūremu pea ki tētahi o ngā wāhine a Te Rangihaeata. Kātahi ka oma me tōna whānau, ka punanga ki Te Waipounamu ki a Rerewaka, te rangatira o Ngāti Tūteahunga o Ngāi Tahu. Ka arumia e Te Rangihaeata rāua ko Te Rauparaha, ka kangā mai e Rerewaka. Nā tēnei āhua ka haere tonu a Te Rauparaha rāua ko Te Rangihaeata ki Kaikōura; ko tēnā parekura nui hoki. I konei ka huri atu ki Kaiapoi, ka patua tērā o ngā rangatira a Te Pēhi Kupe. Ko te kōrero, e toru pea ngā ope taua i uru atu ai a Te Rangihaeata i ngā pakanga ki a Ngāi Tahu i Te Waipounamu – i te tau 1830 i runga i te kaipuke Elizabeth; i te tau 1831 ki Kaiapoi, me ngā tau i waenga i te ngahuru tau mai i 1830 ki te Tauihu o te Waka a Māui, tae atu ki te Tai Tapu me Te Tai o Aorere.

I te tekau tau mai i 1830 i noho a Te Rangihaeata ki te moutere o Mana, he wā ki Kapiti, ā, ka whakawhiti atu ki te tuawhenua. He māra āna i Taupō i Pari-ā-rua (Porirua). Nō te tau 1827 i tū ai ngā teihana tohorā, me te hoko paura, hoko pū, hoko tupeka, hoko rama hoki. Ka tū he teihana patu tohorā ki Mana i te tīmatanga o te tekau tau mai i te 1830. I te tau 1835 ka tīmata te whakatupu kararehe e tētahi Pākehā, e John Bell, ki reira.

E mau ai te mana o Te Rangihaeata rāua ko Te Rauparaha i waenganui o te iwi whakaeke, me te tangata whenua, mā te mau o te rongo me te mōhio ki ngā tikanga ā-iwi. I ngā whakahekenga mai e toru a Ngāti Raukawa, i te whakamutunga o te tekau tau mai i 1820, i whakaaetia e Te Rauparaha kia noho rātou ki Ōtaki, ki Te Manawatū me Horowhenua. Nā te moenga o Te Rangihaeata i a Te Pikinga i whai mana ai ia ki te taha raki o te awa o Rangitīkei i whakaaetia hoki e ia ētahi o ngā hapū kia noho ki reira. Otirā, e kī ana a Ngāti Apa, me kaua a Te Rangihaeata, kua riro kē rātou hei pononga mā Ngāti Raukawa.

I te tau 1834 ka whakakorikoria ēnei āhuatanga e Te Āti Awa, i tā rātou taua whakaeke i a Ngāti Raukawa i Haowhenua me Ōtaki, ā, ka tīmata te parekura i konei. Ka tū a Te Rangihaeata ki te taha o Ngāti Raukawa i te mea ko tōna kuia a Parekōwhatu, he uri nō Raukawa. Ko ētahi atu o ana iwi o Ngāti Toa me Te Hiko o Ngāti Te Maunu i piri atu ki a Te Āti Awa. I tukua e Te Rangihaeata tētahi ope nui o Ngāti Raukawa kia noho i te takiwā ki Rangitīkei i muri mai i te parekura i Haowhenua.

I muri iho o Haowhenua ka haere mai he ope nō Ngāti Tama o Te Wairarapa ki te taha moana o Kapiti, ā, ka noho mai ki Paremata. Ka panaia e Te Rangihaeata, e Te Rauparaha, e Ngāti Kimihia, me ētahi o Ngāti Raukawa te iwi nei ki Ōmanga-rau-tāwhiri. Kotahi tau i muri mai ka ngana a Ngāti Tama ki te hao i te moutere o Mana, ka whiua e Te Rangihaeata ki Ōhariu. Kua pukuriri a Te Rangihaeata i te pūtohe o te iwi nei, ka kī ia, he taringa kurī kē pea ō Te Kāeaea i kaha ai te tohe mai. Atu i taua wā ka kīia a Te Kāeaea ko Taringakurī.

He nui te wehi o ngā Pākehā mahi tohorā ki a Te Rangihaeata. Heoi, e noho ana rātou i raro i tōna mana. Me tuku rawa ētahi o ā rātou taonga hei utu mō tana atawhai i a rātou. Kua amuamu ngā kaipatu tohorā kua mea he apo, he whakamataku tā Te Rangihaeata. Ko te kōrero a ngā Pākehā i tūtaki ki a Te Rangihaeata i ngā tau mai i te 1830, ko Te Rangihaeata te ringa kaha a Te Rauparaha; arā, ki tā te Pākehā titiro ko Te Rauparaha he tangata tino mūrere, ēngari anō a Te Rangihaeata he horetātā.

I mate te whaea o Te Rangihaeata, a Waitohi, i te whakapaunga o te tau 1839, ā, ka whakatūria e ia he whare whakamahara mōna. Nō muri mai ka tāia e George French Angas he whakaahua o taua whare. Ka auroa te tangihanga mō Waitohi i te moutere o Mana, ā, ka tīmata anō te kārangirangi o Ngāti Raukawa ki a Te Āti Awa. Ka whakaekea e rātou te pā o Waimea, i te parekura o Te Kūititanga i Waikanae. Ka tautoko anō a Te Rangihaeata i a Ngāti Raukawa.

I te marama o Oketopa 1839, ka uru mai he kaipuke o te Kamupene o Niu Tīreni (New Zealand Company), te Tory, ki te takutai o Kapiti, me Kānara Wairaweke (William Wakefield), ki te hoko whenua mō ngā Pākehā. Ā, ka tinihangatia e Wairaweke a Te Rangihaeata, i te 28 o Oketopa 1839, kia haina i tētahi pukapuka e whakaae ana kia hokona ōna pānga katoa i ngā taha e rua o Te Moana-a-Raukawa. Ko ngā whenua kē i whakaaro ai a Te Rangihaeata mō ngā Pākehā ko ētahi wāhi pērā i Whakatū. Nō muri ka whakakāhoretia ēnei hoko whenua i te hē o te whakamāori me te nui rawa o ngā whenua 'i hokona'. I te 19 o Hune 1840, ka haina a Te Rangihaeata i te Tiriti o Waitangi, i runga i te kaipuke, i te Herald. Heoi noa pea tāna, he whakaae, atu kia noho mai tētahi kāwana hei whakatikatika i ngā kaipatu tohorā, ngā nihoniho me ngā Pākehā noho mai i reira.

I te wā 1840–41, kātahi anō ka mātau a Te Rangihaeata ki te aronga a te Pākehā ki te 'hoko whenua', he whenua ka riro motuhake. Ko tōna tohu haina i te Tiriti o Waitangi, kāhore i tuku i te kāwanatanga o Aotearoa anake ki te Kuini ēngari me tōna mana Māori katoa. Mai i tēnei wā ka mau te riri o Te Rangihaeata ki te Pākehā, mō te takahi i tana mana i tō rātou kaha hiahia whenua. I te hokonga o tētahi wāhi o Te Manawatū e Te Whatanui ki te Kamupene, ka whakahētia tēnei kaupapa e Te Rangihaeata ki ngā iwi i whakaae ki te hoko. Whakahē tonu ia ki te mautohe a taua Kamupene, nā rātou i hoko mai a Pari-ā-rua, me te mautohe ki a C. H. Kettle, te kairūri i ngā whenua, i te marama o Āperira 1841. I Hune 1841, ka whakahaungia e Te Rangihaeata ētahi o ana iwi kia tuaina ngā rākau hei kati i te ara ki Pari-ā-rua, kia wāwāhia ngā arahanga i ngā awa. He āwangawanga nō te Pākehā ki te whakakāhoretanga a William Spain, i ngā hoko a te Kamupene o Niu Tīreni, ka whakapaetia nā Te Rangihaeata rātou i raruraru ai. I te hui a ngā iwi i Pōneke (Wellington), ka tonohia kia hopukina a Te Rangihaeata e te ture. Nā te mārama o Michael Murphy, te kaiwhakawā pirihimana, kāore ia i whakaae kia whakawhiungia.

I te mutunga o te tau 1842, ka huri atu te Kamupene o Niu Tīreni ki ngā whenua o Whakatū kia whakanuia, kia tae atu ki te riu o Te Wairau. Ka whakahē tonu a Te Rangihaeata rāua ko Te Rauparaha i te kōrero i hokona a Te Wairau. Kua tata te tirotiro a te Kōmihana mō ngā Whenua Taupatupatu (Commissioner of Land Claims) ki te kerēme a te Kamupene o Niu Tīreni mō ngā whenua i te marama o Hune i te tau 1843, ā, kua tae kē mai ngā kairūri i Āperira ki te whakatū whare. I konei, ka āta kohia ki te taha ngā taputapu a ngā kairūri e Te Rangihaeata rāua ko Te Rauparaha, kātahi ka tahuna te whare. I te 17 o Hune ka riro mai i a Kāpene Arthur Wakefield te mana mau herehere i ngā iwi nei mō te tahunga i te whare o ngā Pākehā. Ko tōna ope taua ko te kaiwhakawā pirihimana, ko Henry Thompson, me ngā pirihimana e 47 me ā rātou pū. Koia nei ngā kaiwhakatutuki i te ture i Te Wairau. I konei tonu ka papā, ā, ka tū te wahine a Te Rangihaeata, a Te Rongo, i te matā i a ia e noho ana i te taha o te ahi, mate rawa. Pāoa ana te takiwā i ngā waipū, taui ana ngā Pākehā. I konei ka whakahau a Kāpene Wakefield kia mutu te puhipuhi, ā, ka whakaatu mai i tana aikiha mā, te tohu o te maungārongo. Tokoiwa ngā Pākehā i mau herehere. Ka mea a Te Rangihaeata me patu kia mate rawa. Kāhore a Te Rauparaha i whakaae ki tēnei whakahau, ēngari ka whakamahara atu a Te Rangihaeata i te aituā o Te Rongo, kātahi ka āta haere ki muri i ō rātou tuarā, ka karawhiua ki tana mere, matemate katoa.

I te riri o ngā Pākehā, ka tono rātou kia mau hereheretia a Te Rangihaeata, ka whakamate ai. Kei te mōhio ia ka rapua he utu e te kāwana, ka haere ki Taupō i Pari-ā-rua ki reira whakatū ai i tētahi pā hou. Ka oho a Te Rangihaeata i ngā manaaki a Kāwana Pitiroi (Robert FitzRoy). Nāna i kohete ngā kaiwhakawā o Whakatū (Nelson) mō tā rātou tuku mana hopu tangata, me tana whakamārama kāore e taea te whakawhiu i te hunga e tahu ana i ōna taonga anō; tētahi, kāore anō te awaawa o Te Wairau kia hokona. Ēngari i Waikanae, kātahi ka rīria a Te Rangihaeata rāua ko Te Rauparaha e Kāwana Pitiroi mō te patunga o ngā Pākehā herehere ahakoa nō rātou anō te hē. Kāhore te kāwana i tono kia utua ēnei mate.

Ka whakahē a Te Rangihaeata i te tini o ngā Pākehā kua nohonoho mai i Te Awakairangi (Hutt Valley) i te mea kāhore anō kia utua ēnei whenua. Ko ēnei whenua i tukua ki a Ngāti Rangatahi o Whanganui mō tā rātou āwhina i a Ngāti Toa i ngā tau taimahatanga, me ngā takoha, he huahua, he taonga. I ngā tau 1841 me 1842, ka whakahaua e Te Rangihaeata rāua ko tana matua a Ngāti Rangatahi rāua ko Ngāti Tama kia noho i runga i tēnei whenua whakatō kai ai i raro i ō rātou rangatira i a Kāparatehau me Te Kāeaea. Kotahi tonu te tū a Te Rangihaeata, kāhore he mana o te hoko a Te Āti Awa i ngā whenua o Te Awakairangi i te mea kāhore ia i whakaae. I tēnei wā e tatari ana te kāwana, a Hopihona (William Hobson), i te whakatau a Kōmihana William Spain mō Te Awakairangi, ēngari kua whakaaengia kia noho mana kore ngā Pākehā i runga i taua whenua. I te tau 1844, ka utua anō e Kōmihana Spain £1,500, hei whakamana i te hokonga i Te Awakairangi, ā, ka wehewehea tēnei whenua mō ngā Pākehā. He mea mahi kino a Te Rangihaeata e tana irāmutu, e Mātene Te Whiwhi. Nāna i haina te īngoa o Te Rangihaeata ki ngā whakaaetanga ā-pukapuka whenua kia horo ai te hoko o ngā whenua. Ēngari ka whakaae ia kia hokona ngā whenua mehemea ka rāhuitia he whenua mō Ngāti Rangatahi i runga atu o Te Awakairangi.

I tēnei wā kua āhua kore rata a Te Rauparaha rāua ko Te Rangihaeata ki a rāua, ko te take kua puta i a Te Rauparaha te kōrero kia wehe atu ia i Te Awakairangi, ēngari kāore a Te Rangihaeata i whakaae. I tēnei wā kei te kaha tonu a Kāwana Pitiroi me ētahi atu ki te whakaoti i ngā take whenua; i Maehe 1845, i runga i ngā kōrero a Te Rauparaha me Te Rangihaeata i Ōtaki, ka whakaae a Te Rangihaeata me waiho tēnei tautohe i waenganui i a Ngāti Rangatahi me Ngāti Tama me te kāwanatanga. Ēngari e kore ia e tohe kia whakarērea a Te Awakairangi e ngā Māori, ēngari me i kī atu ki a Ngāti Rangatahi, ki te whawhai ka uru mai ia ki te āwhina i a rātou. I roto i ēnei āhuatanga i whakaae ia ki ngā moni utu mai a te Kamupene.

Atu i tēnei wā ka tipu haere ngā raruraru. Kua noho tonu ngā Māori i runga i te whenua, ā, kua whakatū pā whawhai ngā Pākehā mō rātou. I te wā e whakarata ana a Te Rauparaha i ngā Māori kia haere atu i te marama o Mei 1845, kua whakatū hōpuni a Te Rangihaeata mō te 500, neke atu rānei, ki Te Awakairangi o runga ake. Ka tae mai a Kāwana Hōri Kerei (George Grey) me tana taua e 500 i te tau 1846, ka whakatatūngia he kaupapa mā Ngāti Tama anake. Ko ana whakarite i muri mai ki a Kāparatehau. I whakaae ia kia wehe mai i te 25 o Pēpuere 1846, ēngari ko ngā Pākehā hiahia ki te noho i ngā whenua i tahuri ki te muru i ngā whare, i te whare karakia me ngā māra a ngā Māori. Ka tūtaki a Te Teira (Richard Taylor) o te Rōpū Hāhi Mihinare (Church Missionary Society) ki a Te Rangihaeata i Pari-ā-rua, kātahi ka rīria e te rangatira nei mō te hīanga me te hē o ngā mahi a ngā Pākehā; ēngari, kua tuhia tana reta ki a Kāparatehau kia whakahokia mai ngā taonga o ngā whare Pākehā i murua e rātou. Ka hokia anō ki a Te Teira te kōrero, ki te tukua he whenua mō Kāparatehau ka ū te rongomau, nō reira me kōrero atu ki te kāwana. Kāhore hoki ia e hiahia ana ki te whawhai.

I te marama o Maehe ka hono atu he ope nō Taupō ki a Te Rangihaeata i Pari-ā-rua. I te iwa o Maehe ka uru mai a Kāwana Kerei mā runga i te kaipuke, i te Castor, me te taua āwhina mā runga i te Driver, ēngari kāore a Te Rangihaeata i whakaae ki te whakatau atu. Kua rongo kē a Te Rangihaeata i te kōhimuhimu e haere mai ana te kāwana ki te tārona i a ia mō ngā raruraru i Te Wairau. Na, i te wā i kōhurutia ai te whānau Gillespie i te 2 o Āperira 1846, i te whakatū pā hou a Te Rangihaeata mōna i Pāuatahanui, i te taha rāwhiti o te wahapū i Pari-ā-rua. He wāhi pai tēnei hei ārai atu i te hoariri mai i te moana. Mei rawa ake, kua kī te kāwanatanga he tū riri te tū a Te Rangihaeata ahakoa kāhore ōna whakapōrearea i ngā taua Pākehā i Pari-ā-rua, i Te Awakairangi rānei. I whakapaetia nā tana whakahau i whawhai ai a Kāparatehau; otirā, mō te whakaekenga i te pāmu a Almon Boulcott i te 16 o Mei 1846.

I ngā marama o Mei me Hune e kōrerorero ana ngā āpiha a te kāwanatanga me ngā āpiha taua mehemea ka tika, ka hē rānei te whakaeke i te pā o Te Rangihaeata i Pāuatahanui. I te āwangawanga a Kāwana Kerei kei piri atu a Te Rauparaha ki a Te Rangihaeata, ka whakaekea mai ia mā muri. I te 23 o Hūrae ka mau hereheretia a Te Rauparaha i te pā i Taupō, ā, nō muri mai ka whakaeke atu ngā hōia me ngā Māori a te kāwanatanga i a Te Rangihaeata i Pāuatahanui. I mua i tō rātou taenga mai kua riro kē a Te Rangihaeata, kua taui mā te taiororua o Horokiri. I ngā rā tuatahi o Ākuhata ka kitea e ngā hōia a te kāwanatanga te pā o Te Rangihaeata i tētahi kāniuniu. I taua wāhi nei ka taea e ia te whawhai atu ngā taua a te kāwanatanga. Arā atu anō ngā pakanga i te 13 o Ākuhata tae atu ki te mutunga o taua marama, ā, i muri mai ka mawhiti atu te ope o Te Rangihaeata, ka puta.

I te mutunga ka noho a Te Rangihaeata me tana ope i te repo o Poroutāwhao, i te takutai mai i te tonga o te awa o Manawatū. He tini ana reta i tuhia ki ngā takiwā katoa tae atu ki Waikato kia āwhinatia mai ia, tērā pea i haere ā-tinana tonu ki ngā rohe nei. Ēngari kāhore i tino āwhina mai ngā iwi. I ngā tau i muri mai ka pōhara tana iwi, ka matekai. I te tau 1847, ka ekea e Te Rangihaeata te moutere o Kapiti ēngari atu i tēnā, i āta noho noa i tana pā reporepo. Kua ngoikore te kāwana ki te huaki i a ia, ahakoa i meinga e ia kia utu ngā tāngata e haere ana mā te huarahi atu i Te Awahou (Foxton) ki Levin. I moe tētahi o ana mokopuna i a Rūtene W. F. G. Servantes. Ā, nā te torotoroa mai ōna, ka mutu haere te whakatumatuma.

I te tau 1848, ka riri a Te Rangihaeata i te rongonga kei te whakaaro ngā rangatira o Ngāti Apa ki te hoko i te whenua i Rangitīkei, ēngari ka whakapatipatia e Te Harawira (Octavius Hadfield) kia whakaae. I muri i te hokonga o te taha raki o te poraka nei, ka huri a Ngāti Apa ki te kokoraho i te taha tonga, ka whakatūria he whare ki runga; kotahi mai a Te Rangihaeata ka whakangaromia.

Ka koroheketia a Te Rangihaeata ka mutu haere te tautohe, te hōrapa haere o ngā Pākehā. Ahakoa kīhai ia i pīrangi taonga mai i te Pākehā, kāore hoki i mau kākahu Pākehā, ko tāna kōrero ki a Kāwana Kerei, 'kua tae mai te wā o te rangimārie, ā, i nāianei kua rite ngā tāne ki ngā wāhine, ko ngā arero ā rātou patu'. Ka haere ia ki Ōtaki i te tau 1853 ki te poroporoaki i a Kāwana Kerei. I haere ki te karakia ēngari ehara ia i te Karaitiana. Ka hoatu e Kerei he hōiho me te haraki hei takoha, tēnā pea mā ēnei taonga ka mutu ai te whakamahi i ngā tāngata kia utu i runga i te ara. I hemo ia i te 18 o Noema 1855 i te mate rewharewha i tana takotoranga i roto i te wai hei whakamahea i tōna kiri kā i te karawaka. I nehua ki te taha o tana wahine, o Te Pikinga, i Poroutāwhao.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Angela Ballara. 'Te Rangihaeata', Dictionary of New Zealand Biography, first published in 1990. Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, https://teara.govt.nz/mi/biographies/1t63/te-rangihaeata (accessed 19 March 2024)