Kōrero: He Whakaputanga

I te tau 1835 ka hainatia e ngā rangatira Te Whakaputanga o Te Rangatiratanga o Nu Tireni, e whakaū ana i te kaha o te mana o Aotearoa. I tuhia te whakaputanga reo Pākehā e tētahi āpiha o Ingarangi, i runga anō i ngā kōhimuhimu tērā tētahi tangata Wīwī e anga ana ki te whakatū i a ia anō hei kīngi mō Aotearoa.

He kōrero nā Basil Keane
Te āhua nui: Te haki o te Whakaminenga

He korero whakarapopoto

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Mai i te tīmatanga o te rautau 1800 ka taetae mai ngā kaihoko, ngā kaipatu wēra, me ngā manene noho ki Aotearoa, inā hoki he koroni a Niu Tīreni nā Ingarangi. Nā ngā whanonga a ētahi Pākehā me te ngoikore o te ture ki te whakarite i ngā ture whakahaere ka tonoa ko Te Pūhipi (James Busby) hei ‘Rehireneti’. Nō te tau 1833 ka tau a Te Pūhipi ki Waitangi.

Te Haki o te Whakaminenga o Ngā Hapū

Ko te ture ia o ngā whenua o te ao, ma whai haki motuhake ngā kaipuke o mea whenua, o mea whenua. Kāore kau he haki o Aotearoa  taua wā. Nō te tau 1834 ka mauheretia tētahi kaipuke nō Aotearoa, i te kore haki. Nō te marama o Maehe i te tau 1834 ka karanga a Te Pūhipi i ngā rangatira kia huihui ki runga o Waitangi ki te whiriwhiri i te haki mō rātou. E toru ngā haki ka horahia ki mua i a rātou, ā, ka tapaina te haki i kōwhiritia ko te haki o Te Whakaminenga o Niu Tīreni. Ko te hiahia o Te Pūhipi, mā reira e pūpū ngā iwi kia kotahi.

He Whakaputanga o Te Rangatiratanga o Nu Tireni

I te tekau tau 1830 ka mānukanuka a Peretānia kei kuhu mai a Wīwī me Amerika ki te tango i tēnei whenua. Nā whai anō i te tau 1835 ka tuhi a Te Pūhipi rātou ko ngā mihinare ko Te Karuwhā (Henry Williams) me Te Koreneho (William Colenso) i te tauira tuatahi o te pukapuka whakatau ko ngā rangatira o te iwi Māori ngā  tino rangatira o Niu Tīreni.

Ngā kōrero o roto

E whā ōna wāhanga:

  • I te wāhanga tuatahi ka whakatau ngā rangatira he whenua rangatira a Aotearoa (he whenua whai mana motuhake).
  • I raro i te wāhanga tuarua, ko te kingitanga kei te whakaminenga o ngā rangatira katoa.
  • E ai ki te wāhanga tuatoru ka tū te huihuinga i ia ngahuru i ia ngahuru, ki te waihanga ture, whakatau hoki.
  • I te wāhanga tuawhā, ka puta te kī ka tukua he kape o tēnei whakaputanga ki te kīngi o Ingarangi me kore ia e tū ia hei matua mō te whenua whānau hou.

I muri mai i te whakaputanga

Ka tukuna te whakataunga ki a Kīngi Wiremu Tuawhā, ā, ka whakamanaia e Peretānia.

I te tau 1839 ka hainatia te whakataunga e ētahi atu rangatira. I te tau 1840 ka hainatia te Tiriti o Waitangi, i huri ai a Aotearoa hei koroni o Peretānia.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Basil Keane, 'He Whakaputanga', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/he-whakaputanga (accessed 27 April 2024)

He kōrero nā Basil Keane, i tāngia i te 20 o Hune 2012