Skip to main content
Logo: Te Ara - The Online Encyclopedia of New Zealand. Print all pages now.

Tiakitai

by Angela Ballara

Biography

Ko Tiakitai he rangatira rongonui, whai mana, nō Ngāti Kahungunu o Waimārama wāhi ki Te Matau-a-Māui (Hawke's Bay). I heke mai i a Te Whatuiāpiti, i a Te Ūpokoiri. Ko tōna hapū ake ko Ngāti Kurukuru. I Waimārama tō rātau kāinga. Hei karangatanga tipuna anō hoki a Hāwea ki a ia.

I te tīmatanga o te rau tau 1800–1899, ka tū te riri i waenga i a Ngāti Te Whatuiāpiti rāua ko Ngāi Te Ūpokoiri o Heretaunga atu ki te taha whakararo o Rangitīkei, arā ki Pātea. Ahakoa hei karangarua ērā ki a ia, i tiaki tonu ia i tōna rahinga ki Waimārama. I te matenga mai o tētahi o rātau, ka tukuna atu tāna taua ngaki mate, ka patua ko Tākaha i Ōtāwhao i te taha whakauta o Waipāwa.

Nō te tau 1823 pea, ka tūhono ngā taua a Tiakitai rāua ko Te Pareihe ki tā Te Hauwaho o Ngāti Te Whatuiāpiti anō, ki te taua a Te Wera Hauraki o Ngāpuhi. Ka nohoia e rātou te pā i Te Roto-a-Tara, pātata atu ki Te Aute. Ka inoi atu a Tiakitai ki a Te Wera kia āwhinatia mai rātou ki te ngaki i te mate o tana tamaiti, o Pani, i mākuturia e te hunga o Pōrangahau. Ka tukia a Wiremu Te Pōtangaroa me tōna hapū o Te Ika-a-Papauma i te tahamoana ki Ākitio ki Rangiwhakaoma (Castlepoint). Nā Tiakitai tonu i patu tētahi o ngā tamāhine a Te Pōtangaroa, me te rangatira, me Pato, me te 50 atu anō. Ko tētahi o ngā tamāhine a Pōtangaroa, ko Hinerohi, i tukuna.

E whawhai whakapāpā haere ana a Tiakitai me tana ope o Ngāpuhi i te raki o Te Wairarapa. Ka mutu, ka hoki rātau ki Te Roto-a-Tara, ka pā te rongo kei te takatū te taua a Ngāi Te Ūpokoiri me ō rātau haumi. Ka rewa te hokowhitu a Tiakitai rātau ko Te Pareihe me Te Wera mā, ka karawhiua te hoariri i Te Whiti-o-Tū i te awa o Waipāwa, he wāhi tū tata atu ki Tikokino. E pakanga mai ana ērā, e rērere ana ētahi o ngā herehere i Te Roto-a-Tara. Ko te kōrero nō Te Wairarapa aua herehere, i maumau mai i a Ngāpuhi. Tokorua he wāhine. Ko Te Mātahi, nō muri mai ka karangahia ko Ani, rāua ko Hineiaurua. Tokorua i rere ki Waimārama whakaruru ai. Tokorua rāua i punarua ki a Tiakitai. Ehara, ka taka te wā ka puta tō rāua iwi ki te tono kia whakahokia rāua ki te kāinga. Tukuna ana e Tiakitai kia heria mā te waka. Nō te taenga ki Mātaikona ka pahika a Te Mātahi ka hoki ki a Tiakitai. Kāore he whakamārama mō Hineiaurua, ēngari ko te kōrero i taki noho punarua tonu rāua ki a Tiakitai. Ka puta tā Te Mātahi, he tama ko Te Teira. Ko tā Hineiaurua he tamāhine ko Hōriana Te Whare.

I a Tiakitai rātau ko Te Pareihe, me Te Wera mā, e noho ana i Te Awarua-o-Porirua, he motu i Te Roto-a-Tara, ka puta a Mananui Te Heuheu Tūkino II me tāna matua nui tonu. Ka awhitia te pā. Ka hangaia he arahanga hei whakawhitinga atu. Kua heria katoa hoki ngā waka e Tiakitai mā ki te moutere. Heoi, ko Tiakitai tētahi o ngā kaingārahu nāna i taiari te hunga whakaeke, ka panaia mai i te arahanga. Ka patua ko Te Ārāwai, he rangatira nō Waikato i roto i te ope a Mananui.

I muri mai i taua pakanga, ka whakatūpato atu a Te Pareihe i ngā rangatira o roto o Heretaunga he mate kei te haere. Ka ārahina e ia te maha o te tangata ki Nukutaurua, ki te takutai rāwhiti o Te Māhia whakaruru ai. Na, ko Ngāti Raukawa i peia mai ka noho ki Taupō. I te rongonga kua heke a Ngāti Kahungunu, kua whakarērea a Heretaunga, ka whakaheke mai i raro i a Te Whatanui. Ka hangaia tō rātau pā ki Puketapu ki te taha o te awa o Tūtaekurī. Ka tū mai anō a Tiakitai mā ka peia a Ngāti Raukawa.

Ka riro nā Tiakitai i whakakotahi mai ngā mōrehu o Heretaunga ki te pā i Te Pakake, he motu i te pūroto o Ahuriri. Tū ana ko te matua i tonoa ake e Te Wherowhero ki te ngaki i ōna mate. He mau pū katoa āna toa. Ka takoto tāna kupu, arā, kauaka hei patua ngā rangatira. He maha i parekuratia i te horonga o te pā, ko Te Hauwaho tētahi. Ko Tiakitai, ko Te Hāpuku, ko Te Moananui me Tāreha i mau herehere. Nā Te Wherowhero anō te kupu ko Tiakitai o ngā rangatira nei me tuku. Ka mauria a Te Hāpuku mā ki Waikato.

Ka hoki a Waikato, ka mahue mai ko Tiakitai, i tōna kotahi, hei ārahi i ngā mōrehu o Heretaunga me ngā rerenga. Ka whakaarangia anō ngā maioro o Te Pakake. He wā, ka pā mai te reo karanga o Te Wherowhero kia haere atu ki Waikato kia houhia te rongo. I Taupō ka rokohanga atu ngā taurewa o Ngāi Te Ūpokoiri o te horo i Te Whiti-o-Tū me Te Roto-a-Tara e noho ana i ngā whenua o Ngāti Tūwharetoa. Ka mea atu a Tiakitai me taki hoki ki Heretaunga i raro i tōna maru. I Waikato ka mau te rongo ki a Te Wherowhero ka tukuna a Te Moananui mā kia hokihoki. I te taenga atu ki Taupō, tokoiti noa iho o Ngāi Te Ūpokoiri i whakapono ka tarea e Tiakitai rātau te whakaruru. Ko ngā tamariki a Te Pakapaka, he whanaunga ki te whaea o Tiakitai. I roto i taua tira, ko Kawepō rāua ko tōna tuahine ko Ērena Mekemeke. Rite tonu te hiahia o Te Moananui me Te Hāpuku ki a Ērena hei wahine māna. Heoi i tukuna kē e Kawepō rāua ko Mananui hei wahine mā Tiakitai. Ka puta tā rāua tamāhine ko Hāromi Te Ata. Ka moe a Hāromi i a Karauria, ka puta ko Airini Tōnore (Donnelly). Ko Karauria he tama nā Te Mātenga, teina o Te Moananui.

He maha ngā mea o Heretaunga i rere ki Nukutaurua ki a Te Pareihe rāua ko Te Wera. I ngā tau 1824–25 ka urutomokia a Heretaunga e Te Momo-a-Irawaru me tōna rahinga o Ngāti Te Koherā. He taharua a Ngāti Te Koherā ki a Ngāti Raukawa, ki a Ngāti Tūwharetoa. E whakamau atu ana anō ko te wāhanga o Heretaunga kua whakarērea e Ngāti Kahungunu hei kāinga mō rātau. Ko Ngāi Te Ūpokoiri e noho ana i Te Roto-a-Tara. Ka whakanoho a Ngāti Te Koherā ki te pā i Kahotea i kō tata atu. Ka rongo a Te Pareihe rāua ko Te Wera ka whakatika mai i Nukutaurua. Ka tūhono ā rāua taua me ā rātau pū, ka hoe ake i te awa o Tukituki. Ka whakapiri atu hoki ko Tiakitai me āna toa. Ka whakaekengia te pā i Kahotea, ka hinga a Te Momo.

I te nukunga atu ki Te Roto-ā-Tara, ka tonoa e Tiakitai ko tōna teina ko Tātere hei karere ki a Ngāi Te Ūpokoiri. E tono ana kia tukuna mai a Kawepō i mua i te whakatakahanga o tērā pā. Kāore i whakaaengia mai. Kātahi ka tōia ake ngā waka ki te roto, ka pāhorotia te pā e Te Pareihe. He maha i pāraua. Tērā pea i kainga kia manakore ai. Ko Kawepō i utaina ora tonu ki runga i te ahi. Nā Tātere i tohe kia whakarauorahia. Ka tukuna ki a Tiakitai, nāna ki a Ngāpuhi ka mau hereheretia.

Ka taki hoki a Ngāpuhi me Te Pareihe mā ki Nukutaurua, ka tau te noho a Tiakitai ki Heretaunga. He wā ki Te Pakake, he wā anō ki Waimārama. Tērā pea i noho rawa ia i te pā i Te Motu-o-Kura (Bare Island). Nō ēnei wā ka whakawhiti atu ia ki Poihākena (Port Jackson) mā te kaipuke i tukuna mai e Te Wherowhero, kia mōhio ai a Tiakitai ki ngā nekeneke e riro mai ai he pū he paura māna.

I noho rawa pea a Tiakitai i te taha o Te Pareihe i Nukutaurua i te tekau tau mai i 1830. Ā, i tū rawahia hoki e ia ngā whawhai i Taupō, i Te Manawatū, i Te Tai Rāwhiti. Ā, ka tupu te whakaaro i a Tiakitai mō ngā mahi hokohoko, me te haere i te nuku o te whenua. He mōhio katoa te hunga whaiwhai tohorā o Te Matau-a-Māui ki a Tiakitai. Ki a rātau ko Jacky Tie. He poti whaiwhai tohorā anō tōna.

I Waimārama a Tiakitai e noho ana i te taenga mai o Kāpene W. B. Rhodes ki Heretaunga i te tau 1839. Nāna i hoko atu ki taua Pākehā te whenua mai i Kawakawa, he wāhi e tata ana ki Te Poroporo (Cape Turnagain), ā tae noa ki Te Kauae-ō-Māui (Cape Kidnappers). Nā ētahi atu o ngā rangatira i hoko he whenua anō, atu i reira tae noa ki Ahuriri. Hui katoa e 883,000 eka i hokona ki a Rhodes mō ngā taputapu me ngā moni iti noa nei – £393! Ko ngā taputapu he pū, he paura, he taura, he taputapu ahu whenua, he pūeru, he paraikete. Ko te wāhanga i a Tiakitai e ai ki te kōrero, he hāte, he tarau, he kōhua, he toki me ngā paraikete.

Koia nei te wā i tīmata ai te hokihoki mai o te hunga o Heretaunga me te tai whakarunga. Ko ngā mea i noho ki Waimārama atu ki Pōrangahau i noho katoa i raro i te mana o Tiakitai. Nāna i whakarato ngā whenua hei nohoanga kāinga, hei mahinga kai. Na, i te mea ko ia anake te rangatira i noho tonu ki Heretaunga, kāore i rere ki Nukutaurua, hau ana te rongo o tōna mana i te whenua katoa.

Kāore kē a Tiakitai i tino aro ake ki ngā karakia ki ngā kauwhau a te mihinare rā, a Te Koreneho (William Colenso). Ko tērā tangata i tau atu ki Heretaunga i te tau 1844. I amuamu tonu a Tiakitai ki a Te Koreneho he pōrearea. Ēngari i te tahuritanga o ngā rangatira, o Hoani Waikato mā, ki te patu i a Te Koreneho, ka riro nā Tiakitai i whakahaere te hui mō tērā take. Ka kōrerohia te utu e tika ana, ka takoto tāna kupu me haere ngā wāhine me ngā tamariki a te hunga taunu i a Te Koreneho kia akona ki ngā tikanga Karaitiana.

Na, ka taka ki te tahi o Hepetema i te tau 1847, ka rere a Tiakitai me ōna hoa i runga i tōna poti whaiwhai tohorā. E rere ana ki te whakanui i te mārena i Te Wairoa me Te Māhia. I te pō ka tū mai ngā tai marangai, ka pā te tūpuhi. I ngaro katoa atu rātou me tō rātou poti. Tērā aituā nui whakaharahara i pā ki te iwi. He roa noa atu e tangihia ana a Tiakitai e tōna iwi. Ka waiho ake ko ētahi o ana wāhine, me ana uri ko Te Teira, ko Hāromi, ko Hōriana, ko Pakiaka.


He whakaaturanga anō

Rārangi pukapuka

    Bagnall, A. G. & G. C. Petersen. William Colenso: printer missionary botanist explorer politician. Ed. I. St George, Dunedin, 2012

    Buchanan, J. D. H. The Maori history & place names of Hawke's Bay. Ed. D. R. Simmons. Wellington, 1973

    N.Z. Native Land Court. Minute books: Napier, 1866–1902. Micro MS Coll. 6. WTU

    Te Atahikoia, M. 'Ko tenei korero no Hawaiki ranoa'. MS Papers 1354. WTU

    Wilson, J. G. History of Hawke's Bay. Dunedin, 1939


Me pēnei te tohu i te whārangi:

Angela Ballara. 'Tiakitai', Dictionary of New Zealand Biography, first published in 1990. Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, https://teara.govt.nz/mi/biographies/1t98/tiakitai (accessed 20 April 2024)