Skip to main content
Logo: Te Ara - The Online Encyclopedia of New Zealand. Print all pages now.

Te Hāpuku

by Angela Ballara

Biography

I whānau a Te Hāpuku i ngā tau whakamutunga o te rau tau 1700–1799. Ko Te Ika-nui-o-te-moana tētahi o ōna īngoa. He kaihautū ia nō Ngāti Te Whatuiāpiti. Nā ōna toronga ki a Ngāti Kahungunu, ki a Rangitāne, ki a Ngāti Ira me ētahi atu o ngā hapū rongonui o Te Matau-a-Māui (Hawke's Bay), i whai mana ai a Te Hāpuku i roto i ērā rohe. Nā tana whaea, nā Tatari, ka pā ia ki a Ngāi Tapuhara me Ngāti Hinepare o Ngāti Kahungunu. Tirohia ngā kōrero mō Te Pareihe, kei reira te whakapapa. Nā tana matua, nā Kurīmate, arā, a Te Rangikoiānake II, i huānga ai ia ki a Ngāti Te Manawakawa me Ngāti Te Rangikoiānake. He mea tapa tēnei hapū ki te īngoa o tōna koroua ki a Te Rangikoiānake I. He taina anō tōna, ko Haurangi, arā, ko Te Waihiku, he tama nā Kurīmate rāua ko tētahi o ana wāhine ehara noa iho nei. Ko tētahi anō o ōna tāina, ko Īhaka Mōtoro. He ōrite ō rāua tātai ko tana pōtiki a Hine-i-paketia, ēngari ko tērā kē te ariki o Ngāti Te Whatuiāpiti. I roto i ngā hapū e rua nei i a Ngāti Te Whatuiāpiti rāua ko Ngāi Tapuhara, kei raro kē a Te Hāpuku i te maru o Te Pareihe. He aha ai, he toa nō tērā ki te taki pakanga; hei karangatanga pāpā hoki ki a ia.

I roto i ngā tau tekau mai i 1820, e takatakahia ana a Heretaunga e ngā iwi kawe riri. I te huakitanga o te pā o Te Pakake e Waikato, i te tau 1824, ko Te Hāpuku tētahi o te tokomaha i mau hereheretia. He mea hoatu kurutete ia ki te ope taua o Ngāti Raukawa mō tētahi tūhua. Kei tētahi kōrero, tērā pea, he mea āta tuku e Ngāti Raukawa i Tarawera, kātahi ka hoki ki tana iwi i Te Māhia. Arā anō tētahi kōrero, i mau hereheretia a Te Hāpuku i Te Hāroto, kātahi ka haria ki a Te Wherowhero i Waikato. Nāna te tononga ki a Tiakitai kia tīkina mai a Te Hāpuku, rātau ko ōna hoa herehere, kia whakahokia ki te kāinga. Nō te whakamutunga o taua tau anō, ka whakaekengia a waenganui o Te Matau-a-Māui e Te Momo rātau ko tana iwi o Ngāti Te Koherā, he hapū nō Ngāti Raukawa. Ko tā rātau whai, he apo whenua hei nōhanga kāinga. Ko te hiahia kē o Te Hāpuku kia hohoutia te rongo ki a Te Momo; kāti, kua kī ētahi, he whakamoho ēnā tikanga. Nō muri mai, ka patua e Te Pareihe rātau ko ana tuarā, a Te Momo, kātahi ka panaia ngā mahuetanga o Ngāti Te Koherā. Nō muri mai anō, ka puta ake he ope taua nō Ngāi Te Ūpokoiri, he hoa nō Te Momo; ko tā rātau take, he ngaki i te matenga o tērā; mate kē ana ko Hineihoāia, te tuahine o Te Hāpuku.

Ka mutu te pakanga nei, ka noho a Te Hāpuku i te taha o Tiakitai, i tana pā i Te Pakake, mō te waru tau. I kino rawa atu te whakahē a Te Hāpuku i te whakaaetanga a Te Pareihe kia hohoutia te rongo ki a Waikato. Ko ia tonu pea tētahi i haere ki te whakawhiu i a Ngāti Raukawa rātau ko Rangitāne, i te pakanga ki Heretaunga, i mate rā te whaea o Kurupō Te Moananui. E kōrerotia ana, i pau i a Te Hāpuku te kai tētahi wāhi o te tūpāpaku o te tama a Te Hirawanu Kaimokopuna. Kātahi tēnā, ka rua, ko tētahi o ngā herehere i mau, hei tuahine tonu ki a Te Hirawanu; i moea e Te Hāpuku kia puta tō rāua uri ko Wātene Te Hāpuku.

I te tau 1833 pea, ka whakauru atu a Te Hāpuku ki roto i te tokomaha o Ngāti Te Whatuiāpiti rātau ko Ngāti Kahungunu ki Heretaunga, e haere ana ki Te Māhia whakamaru ai i ngā tukitukinga. Nōna i reira, ka hono atu ia ki a Nuku-pewapewa, he rangatira, e haere ana ki te patu i a Taranaki kua whakanoho rā i ōna whenua i Te Wairarapa; nō te kitenga i te mano tini o tērā taha, ka unu ia. E kīia ana, nāna te pātai ki a Nuku-pewapewa, 'Me pēhea e taea ai he wai hei whakaweto i ēnā ahi katoa?'

I a ia i Te Māhia, i whakanoho a Te Hāpuku i te tāone tonu o Te Māhia, kei te wāhi kūiti o te kūrae whenua i haerengia ai e ngā tāngata patu tohorā i ngā tau tekau mai i te 1830. Kua mōhio kētia, he tangata whakahīhī ia ki ngā iwi patu tohorā; nā wai i whakahīhī, kātahi ka werohia atu e Te Pūhipi (James Busby), ina mau tonu ia ki āna mahi rā, ka tukuna atu e Te Pūhipi tētahi manuao hei tāmi i a ia. I taua wā nei, e whakatakariri katoa ana a Te Hāpuku ki te Pākehā; kore rawa atu ia i whakaae ki te kaupapa Karaitiana.

Nō te 25 o Hepetema 1838, ka tae a Te Hāpuku ki Pēwhairangi (Bay of Islands). Ka hainangia i reira te Whakaputanga o te Rangatiratanga o Niu Tīreni, he mea hanga i te tau 1835. Nā reira a Meiha Thomas Bunbury, i whakaaro nui ai i te tau 1840, ki te whakapā atu ki a ia kia whakaae mai ia ki te Tiriti o Waitangi. I peka atu ia ki te awa o Tukituki i Heretaunga, kua tae atu rā a Te Hāpuku. Nō te tīmatanga kua whakatenetene ia ki te haina, he kite nōna kua noho mōkai a Ngā Puhi i runga i te Tiriti; heoi anō i te mutunga, ka riro ia i tā Bunbury i kī rā, mā tana haina i te Tiriti, ka piki rawa atu tōna mana; i whakamaungia tana moko i te 24 o Hune 1840.

Nō te hemonga o Te Pareihe i te tau 1844, ka piki te mana o Te Hāpuku i roto i a Ngāti Te Whatuiāpiti. Kua kitea i roto i ana hamumu ki te ao, te ikeike me te hōhonu o ōna mōhiotanga ki ngā tikanga Māori. Ko ana whakatakoto kōrero, he pērā anō i tā te rangatira me te pūkōrero, he tākirikiri ki te whakarongo a te tauhou; he wā e haere ana te hahani me te whakapopoto o te kōrero. Ko tētahi mahi pai ki a ia, he whakatoi i te mihingare rā i a Te Koreneho (William Colenso), i ngā wā kāore nei e hāngai ana te noho a ngā Māori, kua huri hei Karaitiana, ki ngā tikanga a te Karaitiana. Ko tōna āhuatanga, he whakamanamana ki te Pākehā, ki te Māori hoki. Kore rawa ia i pai kia takahia tōna mana, ēngari manaaki rawa ia i te Pākehā e paingia ana e ia; kua riro tonu māna hei tiaki.

He rahi te whānau a Te Hāpuku; he tohu nō te rangatira me ōna mana. Kua moe kē rāua ko Te Heipora, tana wahine mātua, i te whakamutunga o te tekau tau mai i te 1820. Ko ia te whaea o tana mātāmua, a Karanama (Cranmer) Te Nahu, te pāpā o Arihi Te Nahu. Ko ētahi atu o ana wāhine ko Hinerangi rāua ko Whaitiri, nāna nei a Ekengārangi rāua ko Arapata; ko a Hinerangi, ko Tangatakē rāua ko Te Pōhuka. Arā anō ngā tama, ko Te Whakahemo rāua ko Nēpia. Kei tā Te Koreneho, tokowaru kē ngā wāhine a Te Hāpuku i te tau 1850; ki tā Te Mākarini (Donald McLean), tekau kē. Ko te āhua nei, e taki tautohetohe ana ngā wāhine nei ki a rātau anō, inā rā hoki, i tārona tētahi o ngā wāhine i a ia anō i te tau 1850, he pūhaehae nōna.

Ahakoa a Te Hāpuku kāore i whakaae ki te kaupapa Karaitiana, i tukuna e ia tana iwi, me ana tamariki tonu, kia whakauru atu. Inā hoki kua kite kē ia e whai take tonu ana ngā mihingare o te Hāhi Mihingare me te Hāhi Katorika. Nō 1852, kua mōhio kē ia ki te tuhituhi, ēngari i whakamahia e ia tētahi pirihi Katorika i te pā o tana whanaunga o Pūhara, hei tango haere i ana kōrero; ko te mea nui rawa, ko ana kōrero ki te kāwana. I whakarongo ia ki ngā tohutohu a Te Koreneho i 1848 mō ana whenua. Ēngari, ahakoa ngā mahi tautohe a ngā mihingare ki a ia, kia waihangatia he rāhui, ā; mā ngā āhuatanga o te taiao hei whakaatu ngā rohe, kāore ia i whakaae.

Nō Tīhema 1850, ka tae a Te Mākarini ki Heretaunga ki te tirotiro pēnā e wātea ana he whenua hei hoko ki te kāwanatanga; tūpono tonu ki a Te Hāpuku i te 13 o Tīhema. Ka mōhio a Te Mākarini, nā Te Koreneho i whakaatu atu, he ōrite katoa te mana o Tāreha, o Kurupō Te Moananui, o Pūhara, ki tō Te Hāpuku; ēngari kua kite kē ia he māmā kē te riro mai o tētahi whenua i a Te Hāpuku tēnā i tētahi atu. I tuhituhia e Te Mākarini i Hānuere 1851, 'kei te whakarite a Te Hāpuku i āku i tohutohu ai ki a ia, arā, kei te whakapāpā haere me te whakarite whenua, i tana iwi, hei hoko.' E hia kē nei ngā whenua i whakaritea e Te Hāpuku i Heretaunga mō te hoko. Takitahi te hunga i whakahē i a ia, ko te nuinga he hihiko tonu ki te hoko; ehara, he uaua tonu te kī atu ki ētahi whānau, kia āta puritia he whenua hei rāhui. Kua hīkaka a Te Hāpuku i tana matakite mō te rā o āpōpō. Kua kite kē rāua ko Hine-i-paketia, e kore e riro mai he hua i te wāhi nui o ō rātau whenua e ngāherehere ana; kua pau katoa i ngā kararehe a te Pākehā ngā taonga kai i mahia i mua. E whai ana ia, e tōtika ai tōna rohe, kia whakanōhia he Pākehā pai kia māmā ai te hoko o tana iwi i te wīti, me ērā atu hua kai kia riro mai he kākahu, he taputapu, he hōiho me ngā hanga, he tupeka me te waipiro. I te marama o Mei 1851, i kōrero atu a Te Hāpuku ki a Te Mākarini i tōna whakaaro ki te hoko i ōna whenua katoa, ko te whenua a Raukawa anake ka puritia, 'he rite ki ōna roro te tapu.' I oati ia ki te āwhina i a Te Mākarini ki te hoko i Te Wairarapa.

Nō taua wā nei, kua whakatakariri a Tāreha rāua ko Kurupō Te Moananui, he whakanoho nō Te Hāpuku i a ia, hei matua mō ngā tāngata whakahaere whenua mō te Karauna, ā, me te āhua whakaae hoki o Te Mākarini i a Te Hāpuku hei ariki mō rātau. He kaha hiahia nō rātau kia riro mā rātau ō rātau whenua e hoko, ka tahuri a Te Mākarini ki te whakarite rūri mō ngā whenua e rua, i a Waipukurau me Ahuriri; ki te whakawhitiwhiti kōrero hoki ki a Te Moananui.

Kore rawa atu a Te Hāpuku i aro atu ki ngā tohutohu i ahu mai i Taupō, i Te Manawatū me Te Wairarapa, kia whakakorehia te hoko whenua. Kāore anō kia whakataungia he utu; ko ngā utu i kōrerohia, kei raro noa atu i te moni i tūmanakohia e Te Hāpuku. Ko te moni i tonohia mō te poraka o Waipukurau, 300,000 eka te nui, ko £20,000; ka hōmai e Te Mākarini, kia £3,000. Kua ongaonga a Te Hāpuku i te rongonga mō te moni nei, ahakoa kua kōrerohia noa atu ki a ia. Ka mea atu ia ki a Te Mākarini, he kaha iti rawa te moni i whakaarohia e ia hei whakamahea i ana iwi huhua. Kātahi ia ka kī atu ahakoa kua kore te tangata i ngā pakanga, i ngā mate, ka kaha te whenua ki te whāngai i te mano tini. I whakaritea e ia a Waipukurau ki te whenua o Te Wairarapa, me te kī, he moni itiiti anō hoki tāna i hoatu i reira; ka pōuri katoa ia mō tana āwhinatanga i a ia ki te hoko whenua i tērā rohe. Kua hiahia rawa atu ia kia noho mai te Pākehā, he angiangi rawa nō tana iwi. Me tana tohutohu atu anō i a Te Mākarini, mā te hoko anō o te whenua ki tētahi atu; ka taea noatia e te Karauna te whakahoki āna moni. Ēngari ko tā te Māori e riro mai ai, he taonga memeha noa iho. Nā ngā tangi a Te Hāpuku, ka whakapikingia te utu rā ki te £4,800, kātahi ka tohaina ki ngā hapū 200; i amuamu tonu ētahi. Ahakoa anō rā, nā tēnei āhuatanga i tino piki ai te mana o Te Hāpuku ki tōna taumata, e kore e kitea i ngā rā o mua. I noho ia hei hoa mō te kāwana i whai mana ai ia, ko ia hoki te reo kaha rawa o ana kaiāwhina. Nō te tau 1852, ka whakaīngoatia ia hei kaiwhakawā. E haere ana ia i te taha o Te Mākarini i Hepetema me Oketopa 1853 i te wā i whakahaerengia ai ngā hoko nui i Te Wairarapa. Ka ngana a Te Koreneho ki te whakakōrero i a rātau ko ērā o ngā rangatira, kia āta rāhuitia he whenua nui tonu. Nā ngā pūhaehae, kāore i tutuki. Ka whakaae a Te Hāpuku kia whakatūria he poari kaitiaki mō te Kāreti o Te Aute i runga i te whenua Karauna, nō Ngāti Te Whatuiāpiti i mua.

Nō te whakamutunga o Tīhema 1853, ka haere a Te Hāpuku rāua ko tana tama ko Karanama Te Nahu, ki Pōneke (Wellington). I te tau muri tata tonu, i 1854, i hemo a Karanama i te mate karakawa. Ko ō rāua hoa i haere ki Pōneke ko Pūhara, ko Hine-i-paketia, ko Hōri Niania Te Aroatua me ētahi atu. Nō te nohanga ki te hākari, ka kī atu a Te Hāpuku, ko tōna hiahia kia tokomaha noa atu ngā Pākehā hei noho ki Heretaunga. Ka whakaritea e Te Hāpuku rātau ko ōna hoa ki a Te Mākarini, te hoko o ngā poraka nui e whā, mō te moni hui katoa ai ki te £3,200 i Hānuere 1854. Kāore i whakaatungia ki ngā ariki e noho ana i aua whenua, kei te pērāngia ngā poraka e whā rā; tērā atu anō ētahi i roto i te kūaretanga e noho ana. Kātahi ka puta ngā riri me ngā whakahē a rātau ki ngā kōmihana hoko whenua. Nō te tau 1855, ka haere a Te Hāpuku ki Tāmaki-makau-rau (Auckland), ki te uiui i ngā moni kāore anō kia utua, mō ētahi o ngā whenua i hokona rā. I haere ia mā runga i tana kaipuke tauhoko kātahi tonu nei ka hokona mai e ia. I a ia i reira, ka hokona e ia te poraka o Manga, arā, a Rangipeke, i kī rā a Ngāi Tākaha nō rātau; kāore i tohaina ngā moni nei ki te hunga noho i te whenua.

Mea rawa ake, kua kino ngā iwi ki a Te Hāpuku; ko te hunga kipakipa i ngā iwi kāore mō te hoko, ko Kurupō Te Moananui, ko Tāreha, ko Karaitiana Takamoana me Rēnata Kawepō. Nō te tau 1856, he tahuri nō tētahi wahine, ko Tāwhara te īngoa, ki te hoko whenua, ka pakaru ngā riri. Kua kite kē a G. S. Cooper, te kōmihana ā-rohe, e kore e taea e ia te utu i te whenua nei, i runga i te ū o ngā whakaaro o Kurupō Te Moananui mā, ki te pērāngia, kua pakanga. Ko te kī hoki a Te Hāpuku, ki te kore a Cooper e utu mō ngā whenua o Tāwhara, kua kore ia e tango i ngā moni mō ngā poraka o Ruataniwha me Aorangi; ka mutu, i tua atu ka tahuri ia ki te panapana i ngā Pākehā whakanohonoho. Nō te whakamātautanga o Cooper kia mau te rongo, ka haukotia e Te Hāpuku; kātahi ka tukuna e ia he kōrero hahani ki a Tāreha mā, ka mea atu kei wareware ā rātau pū me ngā hāmanu, i te wā ka haere mai rātau ki te hui.

I kaha ai te totohe a Te Hāpuku ki te hoko whenua, ahakoa te whakahē a ngā iwi, nā ana nama. Kua kore e ea ana raruraru o taua wā, i ngā moni e utua motumotungia ana ki a ia; kua kore e hōmai he nama; nō te hokitanga iho o te utu mō te kākano, kātahi ka tino kore e ea ana raruraru. Nā tana whakapākehā i a ia, kua kaha rawa tōna hiahia ki ngā taonga o tāwāhi, koirā ka mau tonu ia ki te hoko whenua.

Nō ngā marama o Pēpuere me Maehe 1857, ka haria e Cooper a Kurupō Te Moananui, a Tāreha me ētahi atu ki te tohutohu atu i ō rātau whenua, i roto i ngā hoko a Te Hāpuku. Kua mōhio kē a Cooper ko te pā pōuri a Te Hāpuku ki a ia, he whakapōrearea nōna i āna mahi; ka haere mau pū rātau. E whakamanawanui ana a Cooper ki te whakawhirinaki atu ki a Te Hāpuku, kei tautohetohe rāua kua kore e riro mai te whenua o te Forty Mile Bush.

He whakaaro nui nō Te Hāpuku kia riro māna te whenua o Tāwhara e hoko, kātahi ka whakatūria he puninga ki Whakawhiti i Ākuhata 1857; i tīmata tonu ia ki te hanga pā mōna ki ngā rākau o Te Pakiaka, he ngāherehere tēnei e tata ana ki Whakatū; nā tēnei mahi āna, i kitea ai, e takahi ana ia i te kōrero i whakataungia, he rākau e takoto noa iho ana e āhei ana ki te hari, he rākau e tū ana, kāo.

Kātahi ka tutū te puehu, akiaki rawa tētahi i tētahi, i te 18 o Ākuhata, i te 14 o Oketopa me te 9 o Tīhema 1857; i ia pakanga, ka hinga te parekura. Otirā he nui kē ake tō te ope o Te Hāpuku i hinga i tō te hoariri. Nō te pakanga whakamutunga, ka hemo tana whanaunga a Pūhara. I karapotia ia e ngā iwi whakataetae ki a ia kia kore ia e puta ki Awapuni (Clive), ki Ahuriri hoki, ā, kia kore e tae mai he taonga ki tana pā. Ko tā rātau kī, e kore e mahea ō rātau whakaaro, mātua me whakatahi rā anō a Te Hāpuku i Whakatū, ki tana kāinga i uta, i Poukawa. He wā, ā, kātahi anō a Te Hāpuku ka whakaae ki tā Te Mākarini kia āta whakatahi ia, i wātea ai te haere o ngā kāta i runga i te huarahi o Te Aute. Ka tonoa e Te Hāpuku tana iwi me ā rātau taputapu katoa, kia haere ki mua, ā, nō muri mai, nō te marama o Maehe 1858, ka tahuna te pā, kātahi ka whai atu rātau ko tana ope taua.

Kore rawa ia i whakaae ki te whakamana i te āio, i te marama o Hepetema 1858. Ki tana whakaaro kua whakakorehia ngā mahi whawhai; koirā ka huri ia ki ngā mahi ahu whenua, ki te whakatū mira parāoa me ērā atu whakatikatika, i runga i ana whenua i Poukawa. I tukuna e ia he whenua mō te hoko, he wawata nōna, tērā e tū he toa hokohoko ki reira.

Nō te tau 1859, kua whakarērea ia e ana apataki, ēngari e whakamīharo tonu ana ngā tāngata o tōna whakatupuranga ki a ia. I tae atu he rōpū karere a te Kīngitanga ki a ia, i te tau 1859. Otirā i te whakahē tonu ia ki te Kīngi me te kaupapa o te Rūnanga. I te tau 1859, i a ia e ngaro ana, ka tīkina atu e tōna taina e Haurangi, ka whakatarengia te haki a te Kīngi i te pā.

Ko Te Hāpuku tētahi o ngā tāngata i tae ki te hui i Kohimaramara (Kohimarama), nā te kāwanatanga i karanga mō ngā kaihautū Māori, i te tau 1860. Ahakoa tana whakamanawanui kia noho tūturu ia ki te Karauna, kāore i tau ōna whakaaro ki te Pākehā. Ki tā rātau mātakitaki, he tangata whakamanamana ia, he whakahāwea ki te ture. Ko te kī a Cooper ki a Te Mākarini, e kore e taea e ia te whakatikatika a Te Hāpuku. He kore nō te hunga rīhi i tana whenua e tahuri ki te utu i te rēti, he mea whakapiki nāna, kātahi ka murua e ia te kāhui hipi 2,400 te nui i 1862. E noho kino ana ia ki ana hoa Māori whakataetae; kāore ia i whakaae kia hokona ō rātau pānga i roto i ngā whenua; kua kite a Cooper e kore e pai te hoko i aua pānga rā, kia nōhia rānei te whenua.

I te tau 1864, ka whakaae a Te Hāpuku kia noho ngā apataki a Te Pai Mārire ki Te Hauke. Ahakoa taka kē ōna whakaaro ki ā rātau kaupapa, nā rātau i tokomaha ai ia i te aroaro o te hoariri. E hia nei ngā mea o tōna iwi i huri ki te Pai Mārire; ko te kī, nā te tautoko a Te Hāpuku i mau ai tēnei kaupapa ki Te Wairarapa. E whakamanuhiritia ana e Tāreha ngā apataki a te Pai Mārire, ka whakahoahoa atu a Te Hāpuku ki a ia ki te whakataetae atu ki a Karaitiana Takamoana rāua ko Rēnata Kawepō. I te marama o Maehe 1866, ka tae a Kāwana Hōri Kerei (George Grey) ki a Te Hāpuku rāua ko tana taina ko Haurangi. Ka whakaae rāua ki te haina i tētahi pukapuka e taka ai rāua ki raro i te mana o te kāwana. Ka tukuna ngā haki o te Pai Mārire ki te kāwana. Nō muri nei, ka whakamātau a Te Hāpuku ki te whakawhitiwhiti kōrero ki a Pānapa, te tangata poropiti o te Pai Mārire, he whakanoho nō rātau ki Ōmarunui i Ahuriri. He kore i tatū nō ā rāua kōrero, ka pakanga. I uru atu ia ki roto i te whawhai ki a Te Kooti i te tau 1868.

Nō te tau 1866, ka tīmata ngā whakahaere whenua a te Kōti Whenua Māori i Heretaunga. I tuku kōrero whakamārama a Te Hāpuku mō ētahi o ngā take, ēngari kāore ia i tino harakoa rawa ki ngā whakaotinga. Nō tētahi wā i porowhiua ia ki waho o te whare kōti, he pōhēhē nō ana tikanga. Kātahi ka tīmata te pūkai o ana nama; nō te marama o Āperire 1870, ka tangohia tana kāta me ana hipi, hei utu i ana nama. Tae rawa atu ki 1871, kua hiahia te hunga e noho mōkete ana a Te Hāpuku, kia kīia he pēkerapu ia. Kua ngana kē te Pākehā, ko H. R. rāua ko T. P. Russell ētahi, ki te tango ake i ngā pānga whenua o Te Hāpuku. Arā, i te poraka o Ngātarawa i a Te Mākarini, i a ia rā taua whenua e rīhi ana, ki te hoko mōna anō. E rua tahi rāua, ko Te Mākarini, ko Ōmana (J. D. Ormond), e kimi tikanga ana mō rāua. I tika rawa atu a Te Hāpuku, i ana moni i riro mai. Nā ngā tautohetohe a te Pākehā mō ana pānga, he mea hoatu he £400, ā; he mōkete rānei mō taua wāriu, hei utu i ana tino nama. Nā konei ka whai huarahi anō a ia ki te nama taonga i ngā kaihokohoko. Ka whakapikingia tana penihana, arā taua penihana he mea hoatu ki a ia i 1860, ki te £100 i te tau 1871.

Ahakoa tana tautoko i te kaupapa mō te whakahētanga i te hoko whenua, i tana kitenga i te hē o ērā mahi, ka piri tonu a Te Hāpuku ki a Te Mākarini, me te aha, whakamomori rawa atu ia i te makeretanga o tōna hoa i te Pāremata, i te tau 1872. He nui tonu ngā take i kawea e ia ki te kōmihana uiui i ngā whenua hoko i Heretaunga i te tau 1873, ēngari ko te nuinga i tangohia ake, i whakahēngia rānei. Ko ngā mea i tae ki te aroaro o te kōmihana, i te tirohanga ka kitea i te tino mārama tonu a Te Hāpuku ki te tikanga o te pukapuka nāna i haina. I tua atu, ka kitea kāore i tika tana tohatoha i ngā moni.

Kāti, he kore nōna i rata ki ngā whakaotinga kōrero, ka tae a Te Hāpuku ki te hui i Pakipaki. I reira ka whakaritea e te hunga whakahē i te hoko whenua, me whakatū anō he kōmihana hou, ēngari, kia nui noa atu tōna mana. Heoi anō nā tana tautohetohe ki a Karaitiana Takamoana, i kore ai ia i piri atu ki a ia.

O roto o ōna tau whakamutunga ki te ao, e mate ana a Te Hāpuku i te hēmanawa i ngā whenua, heoi, nā te pai o ētahi o ngā mahi i āhua tōtika ake ai. I mau tonu ia ki tana whāngai hipi i Poukawa. Kātahi ka uru atu ia ki roto i ngā mahi a ngā kaihautū o Heretaunga, ki te whakatikatika ake i te kaupapa whakaako i te iwi, tae atu ki ngā whakahaere mō te Kāreti o Te Aute. Kua whakapae kē a Te Hāpuku, e riro ana ngā painga i ngā tamariki o ngā iwi kē. Nō te tau 1876, i runga i tētahi poropiti ō nehe rā anō, ka tahuri a Te Hāpuku ki te hanga i te whare o Kahurānaki i Te Hauke.

E rima wiki a Te Hāpuku e takoto māuiui ana, ka mate i Te Hauke i te 23 Mei 1878. E whakahemohemo ana, kātahi ka tono kia hurihia tana moenga, kia āta kite atu ai ia i te maunga tapu o Kahurānaki, ā tae noa ki te wā e moe ai ana kanohi. Nō taua wā nei, ka tae atu a Hōri Kerei kia kite i a ia. E 400 ngā tāngata Māori, Pākehā atu i tae ki tana tangihanga; nā Samuel Williams i whakahaere ngā karakia. He mea nehu ia ki te whare raima, 12 putu te roa, 200 putu te tawhiti i te pā.


He whakaaturanga anō

Rārangi pukapuka

    Bagnall, A. G. & G. C. Petersen. William Colenso. Wellington, 1948

    Boyd, M. B. City of the plains. Wellington, 1984

    Buchanan, J. D. H. The Maori history & place names of Hawke's Bay. Ed. D. R. Simmons. Wellington, 1973

    Orange, C. The Treaty of Waitangi. Wellington, 1987

    Wilson, J. G. The founding of Hawke's Bay. Napier, 1951

    Wilson, J. G. History of Hawke's Bay. Dunedin, 1939


Me pēnei te tohu i te whārangi:

Angela Ballara. 'Te Hāpuku', Dictionary of New Zealand Biography, first published in 1990. Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, https://teara.govt.nz/mi/biographies/1t28/te-hapuku (accessed 29 March 2024)