Skip to main content
Logo: Te Ara - The Online Encyclopedia of New Zealand. Print all pages now.

Te Ātahīkoia, Mohi

by Angela Ballara

Biography

I whānau pea a Mohi Te Ātahīkoia ki Waimārama i Te Matau-a-Māui (Hawke's Bay) i te tīmatanga o te tekau tau atu i 1840. Ko tōna whaea ko Maata Kōtakitaki, he tamāhine nā te rangatira o Ngāti Whakaiti, nā Tūāhu rāua ko tana wahine, ko Meretuhirangi. I heke iho tōna tipuna a Whakaiti i a Kahungunu, i a Te Aomatarahi o Ngāi Tahu rāua ko Ngāti Ira, me ngā iwi nō mua kē atu i tahuna ai ā rātou ahi ki roto o Te Matau-a-Māui. Ko ngā rohe whenua o ngā hapū matua o Mohi, arā, o Ngāti Whakaiti rāua ko Ngāti Kautere kei te takiwā o Waimārama. I te wā i whānau ia, ko Tiakitai o Ngāti Kurukuru te rangatira nui. He iwi Pākehā nei i Rangiika e taki noho ana ki te tonga o Te Kauae-o-Māui (Cape Kidnappers), he hopu tohorā te mahi. I raro hoki rātou i a Tiakitai e whakaruru ana. E kīia ana he Pōtikī te pāpā o Mohi, he tangata whaiwhai tohorā, ā, ki ngā whakapapa, ko Kupa te īngoa.

I a ia e tino tamariki tonu ana nā Tiakitai a Mohi i whāngai ā mate noa rāua ko tana pāpā ake i te tau 1847. Ka riro a Mohi i tana pāpā tūranga whānau, i a Pāora Whatuira rāua ko tana wahine, ko Kāterina Morurangi o Ngāti Hikawera, o Te Wairarapa. He tungāne a Pāora nō te whaea ake o Mohi, arā, nō Maata. Ka whāngaitia ki Waimārama. I te tau 1849, he tokomaha ngā tāngata o Waimārama i iriiria e te mihingare, e Te Koreneho (William Colenso). Ākuni pea ko Mohi tētahi. I te wā anō i a ia e taiohi ana nā tana tipuna, nā Tūāhu a ia i ako ki ngā tikanga puri me ngā kōrero tīpuna a tōna iwi. I te matenga o Tiakitai ka noho ko Tūāhu te rangatira. Ko te whakaaro o Mohi ā tōna wā te tū ai ko ia tana whakakapi ēngari nō te hokinga mai o Te Teira Tiakitai, te tama a Tiakitai, i Tūranganui-a-Rua (Poverty Bay) i Āperira o te tau 1850, ka kōrerotia atu a ia e Tūāhu kia noho i te tūranga o tōna pāpā nō te mea e tino tamariki tonu ana hoki a Mohi. Koinei te take i noho rīriri ai rāua ko Te Teira ā mate noa.

I te tau 1858 ka haria a Mohi e ōna mātua whāngai ki Ngā-waka-a-Kupe i te taha whakarua o Wairarapa moana. Ka hangaia he whare ki Uweroa, ka toru tau ki reira ka hoki ki Waimārama. Nō te takiwā ki 1860, ka moe a Mohi i a Ema Te Owha, he tamāhine nā Eru Kaimokemoke. Ko te mātāmua o ā rāua tamariki ko Pita Te Atua Te Ātahīkoia Mohi. Tokorima atu anō ngā tamariki o muri iho i a Pita. Nō muri mai ka moe anō a Mohi i a Pukepuke Tangiora o Ngāti Te Mihiroa. Kotahi tā rāua tamaiti, ko Te Ākonga. He wā kua noho a Mohi me tana wahine tuatahi ki tō rāua whare kei te tuapuke i Waipuka (Ocean Beach) i te raki o Waimārama, he wā kua noho me te wahine tuarua i Pakipaki. Nō te tau 1924 ka mate a Ema; nō te 1936 ka mate a Tangiora.

I te tau 1868 me te tau o muri iho, ka uru atu a Mohi ki ngā taua o Ngāti Kahungunu e whaiwhai ana rā i a Te Kooti i Te Urewera me Taupō. I roto ia i te pakanga i Te Pōrere i te 4 o Oketopa o te tau 1869. I reira ka kōkiritia e tō rātou tokoiti te pā, tokorua ngā wāhine i mau i a ia.

Nō te taenga tuatahitanga ki te Kōti Whenua Māori o te kēhi mō ngā poraka whenua o Waimārama, o Ōkaihau me Waipuka i te tau 1868, kitea ake ana ko Mohi tētahi o ngā kaihoatu whenua, ā, ko tōna whaea tētahi i runga i ngā rārangi īngoa e whai pānga ana ki Waimārama. Ēngari nō te tau 1884, ka puta te hiahia o Te Teira Tiakitai ki te roherohe i ngā poraka i runga i tōna mana anō. Ka whakatakotoria e Mohi te mana noho o ōna tīpuna i Waimārama i te taha o ngā tīpuna o Te Teira, ka rere hoki tana whakaputa i a Tūāhu hei rangatira ōrite te mana ki tō Tiakitai. Whakaaetia ana tētahi wāhanga ake o te take a Mohi mā, ka whakawhiwhia tōna iwi ki ētahi whenua i roto i ngā poraka o Waimārama me Waipuka. Nā ngā raruraru e pā ana ki a ia i roto i te Kōti Whenua Māori, ka nui kē atu te uru haere ōna ki ngā kūraruraru tōrangapū, whenua hoki o te wā. I haere ia i te taha o Hēnare Matua ki Whanganui i te tau 1874. I reira ka kōrero a Hēnare kia whakamutua te rīhi me te hoko whenua, ā, kia nekehia atu te tokomaha o ngā mema Māori i roto i te Pāremata. Nō te hokinga mai ka haere a Mohi ki te torotoro i ngā rangatira o Ngāti Hikawera, i a Wī Hikawera rāua ko Hāmuera Tamahau Mahupuku i Te Wairarapa. Nō te tau 1875 rā anō i hoki ai a ia ki Waimārama.

Ka huri ki te tau 1891, ka noho heamana ia mō te Komiti Māori o Heretaunga. I whaikupu ia ki te Kōmihana mō ngā Ture Whenua Māori i Waipāwa i taua tau; ka whakamāramatia e ia ngā hē e pā ana ki ō rātou whenua kua rīhitia e te Pākehā. I te tau 1906 ka rere tana tono ki te pirimia, ki a Te Hētana (Richard Seddon), kia rāhuitia a Waimārama hei whenua oranga mō te hunga kāinga. Nō te tau o muri mai, ka tirohia ngā rīhi e te Kōmihana Whenua Māori a Rāpata Taute (Robert Stout) rāua ko Apirana Ngata. Ka kī atu a Mohi kāore ia e hiahia ki te hoko i ōna pānga.

Nō te tau 1892, te marama o Āperira, ka uru a Mohi ki ngā whakahaere a te Kotahitanga e whakamātau rā ki te whakatū pāremata Māori mana motuhake. Nō taua wā anō i whakaarahia te tāhū o taua kaupapa i Pēwhairangi (Bay of Islands), ka noho ko ia tētahi o ō rātou kaihautū. Riro anō ko ia hei takawaenga, hei waha kōrero mō rātou, ā, kitea ana tōna kaha ki te taupatupatu. Nō te hui a te Kotahitanga i Waipatu i te tau 1893, kitea ana tōna pukumahi. Ko ia te 'pīka', arā, te tumuaki kōrero o te Rūnanga Nui (te whare o raro) o taua Pāremata mō tētahi wā, ā, nā te pirimia tonu, nā Hāmiora Mangakāhia ia i tautapa mō te tūranga heamana. Pōti kētia ana ko Te Keepa Te Rangi-pūawhe. Ka heke iho a Mohi i tana tūranga pīka i runga i te hiahia kia wātea ia ki te whakaputa i ōna whakaaro, ahakoa anō ngā kī atu kia noho tonu.

I te tau 1897 ko ia tētahi o ngā rangatira o te Kotahitanga i haere i te taha o Tamahau Mahupuku ki Pōneke (Wellington) ki te kōrero ki a Te Hētana mō tētahi pitihana ki a Kuini Wikitōria e tono ana kia rāhuitia ngā toenga whenua Māori, ā, kia kore rawa e taea te wāhi, te hoko rānei. Ko te whakautu a Te Hētana, me whakatū he poari whenua Māori. Nō muri mai ka whakahēngia e Mohi te Pire Whakatautau, Whakahaere hoki i ngā Whenua Māori (Native Lands Settlement and Administration Bill) 1898, a Te Hētana. I taua tau anō ka tū ia ki mua i te Komiti mō ngā Mea Māori (Native Affairs Committee). I reira ka whakahuatia e ia te Tiriti o Waitangi, ka kī 20,000 ngā Māori e whakahē ana i te pire a Te Hētana, ā, ka tono kia riro mā ngā Māori anō e whakatau ngā take rīhi i ngā toenga whenua.

I tū te huinga tuawaru o te Pāremata Māori ki Waitangi i Pēwhairangi i te tau 1899. Ka tohua ko Mohi tētahi o ngā kaiwhakahaere tokowhā hei huri i te motu tono āwhina anō i te iwi. Nō taua tau anō ka whakataetae ia hei Mema mō Te Tai Rāwhiti, ā, tauwhawhai ana rāua ko Wī Pere mō te tūnga nei. Kāore i taea e ia. Nō te tau 1900 ka māmā ake tana titiro me tana whakaae ko te Ture Whakahaere Whenua Māori (Māori Lands Administration Act) me te Ture Kaunihera Māori i whakamanatia i runga i ngā kōkiritanga o te pire a Te Hētana i te tau 1898, he whakatau pai mō te āhua ki ngā tono a te iwi Māori kia riro mā rātou anō ō rātou whenua e whakahaere.

I te matenga o Hēnare Tomoana i te tau 1904, ka noho ko ia hei rangatira aporei mō Ngāti Kahungunu. Riro ana nāna i whakahaere te take whakahoki mai i te taitara o Te Whanganui-a-Orotū, arā, te muriwai me te aka o Ahuriri (Napier), me te whenua rāhui o Puketitiri, ki a Ngāti Kahungunu. I te tau 1918 ka whaikupu ia ki te Komiti mō ngā Mea Māori; nō te tau o muri mai, ka takoto tana pitihana ki te kāwanatanga. Ko te hua, ka whakatūria he kōmihana uiui i te tau 1920. Ahakoa kāore i tutuki tana tono, i whakaarahia anō i ngā tau 1945, 1948 me te tau 1988.

Nā Mohi i whakaemi ngā whakapapa katoa o ōna iwi o Waimārama, ka roa, ka tīmata ki te kohikohi i ō Ngāti Kahungunu e noho ana i Te Matau-a-Māui me tua atu. Ka piki tōna rongo whakaemi kōrero o nehe, ā, nō te marama o Hūrae o te tau 1907 ka tonoa mai tana pukapuka e te komiti o Tānenui-a-Rangi; he komiti tēnei nō ngā kaumātua o Te Wairarapa, ā, i whakatūria hei kohikohi i ngā kōrero o nehe me ngā whakapapa o Ngāti Kahungunu. Ka nui kē ngā kōrero i oti i a Mohi te tuhi mō Waimārama puta atu ki Te Matau-a-Māui. 'Ko tēnei kōrero nō Hawaiki rānoa' te īngoa o taua pukapuka. I tātakitia mai ngā kōrero i Hawaiki, ka whai haere i te ara o Tākitimu, ka heke iho ki ngā tahawhenuatanga o Tamatea rāua ko Kahungunu, ā, ka taka iho ki ngā wehewehenga mai o ngā uri o Kahungunu ki Te Matau-a-Māui mai i Tūranganui-a-Rua. Ka kōrerotia e ia ngā hēmanawatanga i waenganui i ngā iwi o Tākitimu me te tangata whenua, ngā tatau pounamu i pai ai te noho tahi, tae noa ki ngā pakanga i waenganui i a Ngāti Te Whatuiāpiti rāua ko Ngāti Kahungunu i korara ai ngā uri ki Te Wairarapa me kō atu. Haere tonu āna kōrero, ka mutu i te wā i uru atu ai ia ki ngā pakanga ki a Te Kooti.

I mate a Mohi Te Ātahīkoia ki Pakipaki i te 30 o Hune i te tau 1928. I tāpukena ki Waimārama. Kei runga i tōna rua ēnei kōrero, 'He kaiārahi nō te iwi'.


He whakaaturanga anō

Rārangi pukapuka

    Grant, S. Waimarama. Palmerston North, 1977

    N.Z. Native Land Court. Minute books: Wairarapa, 1866–1900. Micro MS Coll. 6. WTU

    Te Atahikoia, M. 'Ko tēnei kōrero nō Hawaiki rānoa'. MS Papers 1354. WTU

    Williams, J. A. Politics of the New Zealand Maori. Seattle, 1969


Me pēnei te tohu i te whārangi:

Angela Ballara. 'Te Ātahīkoia, Mohi', Dictionary of New Zealand Biography, first published in 1993. Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, https://teara.govt.nz/mi/biographies/2t18/te-atahikoia-mohi (accessed 26 April 2024)