Skip to main content
Logo: Te Ara - The Online Encyclopedia of New Zealand. Print all pages now.

Waitohi

by Teremoana Sparks, W. H. Oliver

Biography

Ko Waitohi he tamāhine nā Werawera o Ngāti Toa rāua ko tana wahine tuarua ko Parekōwhatu (Parekōhatu rānei) o Ngāti Raukawa. Tērā pea i whānau a ia i Waikato; ēngari ko tana rā whānau kāore i te mōhiotia. He tuahine hoki a Waitohi ki a Te Rauparaha rāua ko Nohorua. Ko tōna hoa rangatira ko Te Rākaherea. Ko Te Rangihaeata rāua ko Te Rangitopeora ētahi o ana tamariki. He toa, he rangatira ngātahi. Ko Te Rangihaeata i tupu ake hei toa, hei tohunga whakairo. Ko ētahi atu o ngā tamāhine a Waitohi i parekuratia i te pakanga a Ngāti Toa ki a Waikato i te tīmatanga o te rau tau 1800–1899.

Nā tēnei pakanga, ka tae te wā, ka nuku atu a Ngāti Toa i te wā kāinga, i Kāwhia. I ngā tau o mua tata atu i te heke, kua mārama kē te tū rangatira a Waitohi i roto i te iwi. Ko 1815 pea te tau i whakaemi ai te taua a Waikato ki te pūaha o te awa o Waikato. Ka rite te takatū, ka rewa atu ngā waka taua e whitu o Waikato, ā, ū rawa atu ki Kāwhia. Ko Ngāti Toa e noho mai ana i te pā ki Ōhāua-te-rangi. Ko ētahi o ngā toa i roto i te tira o Waikato nō Ngāti Te Ata. He whanaunga. Ko ētahi nō Ngāti Pou. Kua kitea atu e Waitohi, me te mōhio nā Ngāti Pou ana tamariki i raru ai. Na, koia tana karanga ki ōna ake o Waikato kia mau te rongo. Ka rite ki tā Waitohi, hoki ana te taua whaka-te-raki ki Waikato.

Ka nuku a Ngāti Toa i Kāwhia tau atu ki Kāpiti hei kāinga tūturu i ngā tau tīmatanga o te tekau tau mai i 1820. Ko te wawata o Te Rauparaha kia piri tahi a Ngāti Toa me Ngāti Raukawa. He tika tērā whakaaro ki a Waitohi. I whai kupu a Waitohi: 'Haere ki aku werewere, haria mai hei noho i taku whenua e takoto nei i te takutai moana atu anō i Kukutauaki puta noa ki Rangitīkei. Ko taku kupu. Haeremai! Haeremai!' Ka kī ia ki a Te Whatanui, me mau mai ana whanaunga, a Ngāti Kauwhata, a Ngāti Wehiwehi, a Ngāti Werawera, a Ngāti Parewahawaha me Ngāti Huia. Nā tētahi rangatira anō o Ngāti Raukawa nā Te Ahukaramū te kupu whakatauāki hei whakautu. Nā tana tama nā Roera Hūkiki te kōrero, arā, i kī tōna matua a Te Ahukaramū he kaha tonu tōna tuarā ki te pīkau mai i a rātou.

Ko te tino kupu a Te Manahi o Ngāti Huia, arā, nā Waitohi kē te kupu ka whati mai, ehara nā Te Rauparaha. Nā Te Manahi anō i kōrero nā Waitohi i toha haere ngā whenua ki ngā hapū o te raki i tau mai i taua wā. Nā Waitohi anō hoki te kupu ko te awa o Kukutauaki i waenganui o Waikanae me Ōtaki te kotinga o te whenua kia noho ko Te Āti Awa ki te tonga, ko Ngāti Raukawa ki te raki.

I mate a Waitohi i te marama o Ākuhata, o Hepetema rānei, i te tau 1839. Nō te nehunga ki te motu o Mana, ka oho ake anō te riri i waenganui i a Te Āti Awa rāua ko Ngāti Raukawa. He whenua te take. Ā, tū ana ngā pakanga ki te tuawhenua. Nō te 16 o Oketopa i tutū ai te puehu. Ko te pā i Te Kūititanga, e tū tata atu rā ki Waikanae, te parekura. Kātahi te riri nui ko tēnei. E 80 i matemate, he maha ngā taotū. Heoi, koia rā te pakanga whakamutunga a ngā iwi o tērā takiwā.

I ngā tau mai i te 1840, ka puta a George French Angas. He tangata tuhituhi, e kohikohi ana i ngā kōrero mō ngā tikanga Māori. Nāna te inoi ki tētahi o ngā wāhine a Te Rangihaeata kia tukuna rātou ko tana tira kia whakawhiti ki te motu o Mana. Ka haere te wā, ka tāngia ētahi o ana kōrero mō te whare o Te Rangihaeata. Nā Te Rangihaeata tonu taua whare rā i whakairo. Tuarua, ko tana whakaahua o te toma whakaharahara i waihangatia mō te tūpāpaku o Waitohi. He momo whare anō i tārarotia ngā papa o waho ki te kōwhaiwhai. E rua ōna taiepa i hangaia ki te tīwata. E awhi kau ana tētahi i te toma, ko tētahi kei waho paku atu e awhi ana i te katoa. I whakatūria te tūpāpaku o Waitohi ki roto i taua toma whakaharahara.

Ko tēnei wahine ko Waitohi, nō Kāwhia mai rā anō tōna tūnga hei wahine toa, hei pūkōrero, hei wahine rangatira hoki. He kaihautū mā tana tungāne, mā Te Rauparaha, i te hekenga mai ki te tonga, i te whakanohoanga i te iwi ki te kāinga hou.


He whakaaturanga anō

Rārangi pukapuka

    Burns, P. Te Rauparaha. Wellington, 1980

    Carkeek, W. The Kapiti coast. Wellington, 1966


Me pēnei te tohu i te whārangi:

Teremoana Sparks and W. H. Oliver. 'Waitohi', Dictionary of New Zealand Biography, first published in 1990. Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, https://teara.govt.nz/mi/biographies/1w3/waitohi (accessed 24 April 2024)