Skip to main content
Logo: Te Ara - The Online Encyclopedia of New Zealand. Print all pages now.

Te Mahuki

by Chris Koroheke

Biography

I whānau a Te Mahuki ki Te Kumi, i te taha marangai o Te Kūiti, i te takiwā ki te tekau tau atu i te 1840. Ko ngētehi o ōna īngoa ko Te Manukura. Ko Ngāti Kinohaku tōna iwi, he toronga nō Ngāti Maniapoto. Kāre kau he kōrero mō ōna mātua me te wā e tamariki tonu ana ia; ēngari, i puta ōna rongo i te tekau tau atu i 1880, i a ia e whai ana i ngā tikanga a Tohu rāua ko Te Whiti, ngā poropiti o Parihaka. Nō ngā tau tōmuri o te tekau tau atu i 1870, ka noho a Te Mahuki me ētehi atu o Ngāti Kinohaku ki Parihaka. Ko rātou ētehi o ngā hunga hanga taiepa, parau whenua, i mau hereheretia i te wā i tautohetia te rūritanga o te mānia i Waimate; nā tana urunga ki taua raruraru ka mauria a Te Mahuki ki te whare herehere i Ōtepoti (Dunedin).

Nō tana tukunga i reira, ka hoki mai anō ia ki a Ngāti Kinohaku, i whakahautia rā kia hoki ki Te Kumi. Whakaorangia tonutia e rātou ngā āhuatanga o te oranga me te whakapono o Parihaka. Whakaritea rawatia ō rātou whare nui me ō rātoukāinga noho ki reira; kātahi ka tuhia e te māngai o te kāwanatanga, e Wirikihana (G. T. Wilkinson), 'e hanga rite ana ki te wā i a rātou i Parihaka ā rātou tikanga noho, ā rātou kauwhau, ā rātou waiata, ā rātou karakia me ā rātou pānui haere i te Kawenata Tawhito.'

Ko te whakapae kē, nā te īngoa o te kaupapa a Te Mahuki, arā, nā te Tekau‑mā‑rua, i hua ai te whakaaro o Te Mahuki he apataki ia nā Te Whiti. Pēnei ana nā ō rāua whakaaro, anō te Māori he Iharaira e hoki ana ki te whenua i kī taurangitia. Ngana noa a Te Mahuki rātou ko āna apataki ki te hoki ki Parihaka hei tohu whakapono. Ehara, tae kau atu ki Pukearuhe, kua ākina mai e ngā pirihimana.

Ēngari, kāore i ōrite ngā tirohanga a ngā poropiti e rua nei. Ki a Te Mahuki, he poropiti ārahi ia nō te Kawenata Tawhito. Koirā ka huaina tōna īngoa ko Te Manukura. Nā tōna whakapono ko rātou ko āna apataki ngā kaiwhakaū i te kupu a te Atua, ka io ake te āhua o te Tekau-mā-rua i tēnā i te kaupapa a Te Whiti e tautohe rā i runga i te rangimārie.

I āta whawhai rawa te Tekau‑mā‑rua kia kaua te rerewē me ngā tohu katoa o te ao Pākehā e tae atu ki te Rohe Pōtae. Kua ū kē te whakaaro, tērā e tae mai ai ngā rori me ngā rerewē, ko te noho mana kore rātou e makere atu i ngā whenua; ko te mutunga iho, ka ngaro te iwi Māori. Nō te 20 o Maehe i te tau 1883, ka mau hereheretia e Te Mahuki rātou ko āna apataki te kairūri a Charles Wilson Hursthouse me te hoa, me William Newsham i Te Uira; ka puritia mō ngā hāora 41. I tūkinotia te tokorua nei, ēngari nā runga pea tēnei i te tū a Hursthouse hei kaikōrero mā te ture i ngā whakawākanga o Te Whiti rāua ko Tohu i mua atu. Kāore i warewaretia, ā, hou tonu te whakamau. Nā te rangatira o Ngāti Maniapoto, nā Wahanui Huatare, a Hursthouse rāua ko Newsham i whakaora.

E hia nei ngā rangi i muri mai, ka whakaekea a Pirongia e Te Mahuki rātou ko āna apataki e 26 te tokomaha. Kāore ā rātou pū; te āhua nei ko te take o tā rātou haere he ātete i te whakaaetanga a ngā rangatira o Ngāti Maniapoto kia rūritia te Rohe Pōtae, he whakaara rānei i tētehi kaupapa e papahoro ai te maungārongo ki te kāwanatanga. I mau hereheretia rātou, kātahi ka haria ki ngā whare herehere i Ākarana (Auckland), i Whakatū (Nelson) me Pōneke (Wellington).

Nō te hokinga mai o Te Mahuki i Parihaka i Oketopa o te tau 1890, ka whakaaria e ia te taenga tuaruatanga mai o Te Karaiti i te 2 o Noema o taua tau. I roto i te wā e tatari ana, ka taumanutia noatia e āna apataki ngā toa i Te Kūiti. Nā runga i tēnei mahi, me ētehi atu mahi pūkeke, ka mau hereheretia anō a Te Mahuki, ka haria ki te whare herehere i Ākarana mō te 12 marama. Nā tana tahunga i ngētehi toa i Te Kūiti ki te ahi i Oketopa i te tau 1897, ka mau hereheretia anō mō ngā tau e whitu, ā, āpiti atu, ko te whiu ko te whakarīrā kia werawera te rae. Nō taua wā nei, kua tirotiro a Wilkinson rāua ko Wahanui Huatare ki tōna āhua, mehemea kua pōrangitia ia. I tōna karotanga i a ia, e rua ngā take i pātaia ki te tangata nōna te toa, i kitea ai te ū o ōna whakaaro: 'Tēnā, nā wai koe i whakanoho ki Te Kūiti? Nō te Pākehā koia te whenua?'

Nō te 19 o Ākuhata 1899, ka mate a Te Mahuki; i pāngia e te mate i a ia e mau hereheretia ana i te Whare Pōrangi i Ākarana. I moe ia i a Te Kaama Totorewa i mate rā i te tau 1936; kāore e mōhiotia, arā rānei he tamariki ā rāua, pēhea rānei.

I takatū ai te Tekau‑mā‑rua i roto i ngā whakamātautau, pērā i ngā kaupapa poropiti a te Māori i te wā tōmuri o te rau tau 1800‑-1899, he ārai atu i te whakanoho a te iwi Pākehā. Kore rawa i taea e rātou, heoi anō te mea i rite, ko te whakatū i ngētehi āhuatanga hei whakamaurutanga atu i roto i te wā hurihuri o te ao Māori.


He whakaaturanga anō

Rārangi pukapuka

    Clark, P. 'Hauhau'. Auckland, 1975

    Elsmore, B. Like them that dream. Tauranga, 1985

    Elsmore, B. Mana from heaven. Tauranga, 1989

    N.Z. Maori Affairs Department. Archives. MA 23/5--6. NA

    Scott, D. Ask that mountain. Auckland, 1975


Me pēnei te tohu i te whārangi:

Chris Koroheke. 'Te Mahuki', Dictionary of New Zealand Biography, first published in 1993. Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, https://teara.govt.nz/mi/biographies/2t22/te-mahuki (accessed 29 March 2024)