Skip to main content
Logo: Te Ara - The Online Encyclopedia of New Zealand. Print all pages now.

Tautari, Hēmi

by Steven Oliver

Biography

I whānau a Hēmi (James) Tautari ki Paihia i Pēwhairangi (Bay of Islands). Kāhore i te mōhiotia mehemea ko 1814, ko 1815 rānei te tau. Ki te whakaaro, ko Te Koki te rangatira aporei o Ngāpuhi ki Paihia tōna matua, hei tungāne ki a Tuhikura o Ngāti Rēhia, te whaea o Hongi Hika. Tokotoru pea ngā wāhine a Te Koki, nui atu rānei; ko ētahi ko Te Mutunga rātou ko ōna tēina, ko Nehe, ko Moerimu. Ko Te Koki rāua ko tana tama, ko Rangituke ētahi o ngā ngārahu i roto i ngā marau haeretanga o Ngāpuhi o te tekau tau atu i 1820. Ko Mokoia moutere i te moana o Rotorua tētahi o ngā wāhi i tukia e aua marau i 1823. Nā Te Koki te tono kia whakaarahia he mīhana ki tētahi papanga nā Ana Hamu i hoatu i Paihia. I a Te Koki e ngaro atu ana i taua waitaua ka whakatūria te mīhana e Te Karu Whā (Henry Williams) rāua ko Te Mātenga (Samuel Marsden) o te Rōpū Hāhi Mihinare (Church Missionary Society). I haere a Hēmi Tautari ki te kura o te mīhana. Tērā pea ko ia mārika te Hēmi 'he tino tōtika nei tōna taura here' i iriiria rā e Te Karu Whā i Mei o 1832, ā, i moe rā i a Hera i te 28 o taua Mei. I iriiria he tamaiti i te 16 o Hune. Tokorua ngā tamariki i mahue iho i te matenga o Hera i te 7 o Pēpuere 1834.

He kaipuke hokohoko tō Hēmi Tautari i ngā tau whakamutunga o te tekau tau atu i 1840, ko te Napi te īngoa. Mai i Pēwhairangi ki Ākarana (Auckland) te wāhi i hokohoko haere ai ia, ā, he tangata e mōhiotia ana mō te tika o āna mahi. I whakauru atu ia ki ngā whakataetae waka i te whanga o Te Waitematā i te tekau tau atu i 1850. Ko 1853 pea te tau i hokona atu e ia a te Napi, ā, ka haere tonu tana mahi hokohoko i te kaipuke, i te Herald, he hūnua, e 25 tana te toimaha. He maha ngā momo utanga a ōna kaipuke, ko ētahi he nēra, he pereki, he kānara, ā, haria ai e ia he pītiti, he parāoa, he pēkana ki Ākarana. Mau pāhihi anō ai ia i ōna kaipuke. I a ia tonu a te Herald ā tae noa ki te tau 1855. Mai i 1857 ki 1865 he hāwhe pānga tōna ki te kaipuke, ki te St Kilda. Nō te tau 1859 i tono ai a Tautari i te hāwhe o te wāriu o tōna pānga i tētahi whenua i hokona ki te Karauna i Kawakawa, kia whakahokia hei karāti Karauna me te taitara motuhake mōna. He kore hiahia nōna kia utua ia ki te moni i pēneitia ai e ia. Nō taua tau anō ka riro i a ia te nuinga o ngā pānga o te Annie Laurie. Mai i 1861 ki 1865 nōna tētahi hāwhe o te Sea Breeze. I te tau 1862 ko ia te kāpene o taua waka i te wā i haria a Pīhopa J. C. Patteson i tētahi o ngā toronga ā-tau a te pīhopa ki ngā mīhana i Meranihia (Melanesia).

I te 5 o Ākuhata 1860 ka mate a Pane (Fanny), te wahine a Hēmi. E 34 ōna tau. E ngaro ana ngā kōrero mō te wā i moe ai rāua, ā, ko te āhua nei kāhore ā rāua tamariki. Nō te 30 o Ākuhata 1861 ka moe a Hēmi i a Mary Perry i Paihia. I whānau a Mary ki Te Māhia, ēngari e ngaro ana tōna rā whānau. Hei tamāhine ki a Robert Perry, he kaihokohoko, rāua ko Harieta Haumu.

Atu i 1865 ka makere mai a Hēmi Tautari i te katoa o āna mahi hokohoko, kaipuke hokohoko, kaipuke miri tātahi hoki. I tuku mai ia i a ia i te moana, ā, tau rawa ki 1869, kua tau te noho ki te toa rahi nāna i whakatuwhera ki Taumārere. He wā i muri mai, ka whakatuwheratia anō e ia tētahi ki Kororāreka (Russell). Hei āwhina i ngā mahi a te Kōti Whenua Māori, ka whakaātehatia a ia i te tau 1874, ā, nō te tau 1880, ka waitohua anō ia hei āteha mō te rohe o Kawakawa. I te Ākuhata o 1871, ka hinga mai tana tama a Mehaka Hare (ko Mita tētahi o ōna īngoa) i ngā pū a ngā hōia a te kāwanatanga, i tērā e whawhai ana mā Te Kooti i Tūranganui-a-Rua (Poverty Bay). Nō Ōpōtiki te hoa wahine o Mehaka.

Ko 1875 te tau i whakatūria ai e Mary Tautari he kura noho kāinga ki te taha o tō rāua whare i Taumārere. Ko te nuinga o ngā ākonga he kōhine Māori, mai i te whitu ki te tekau mā whā ō rātou tau. He tama tāne anō ētahi i taua kura. O ngā tauira 20 e akona ana i ngā tau pokapū o 1870, 12 e noho kāinga ana i te kura. He whānui te hau o te rongo o te kura, ā, tino pāmamao ana te haere o ētahi tamariki ki reira kuraina ai. Nā ngā raruraru moni o te tau 1877 ka whakawetihia te noho tuwhera a te kura mō āmua atu. Ko te kōrero a Mary Tautari mō āna kōtiro i taua wā, 'kua raupatutia ngā āwangawanga i tūtakina e rātou i te tīmatanga, ā, taihoa ka puta he kōtiro tino mōhio, otirā, me kī he kōtiro kaiaka, he kōtiro hūmārika hoki.'

Kei te tuhinga a tētahi manuhiri o 1879 e kī ana te kōrero, i whakaakona e Mary Tautari rātou ko āna kaiwhakaako te whakaakoranga e rite ana te taumata o te pai ki tērā o Ingarangi. I whakaakona anō hoki ngā mahi whakatangitangi taputapu me te pūoro hoki, ā, tū ai ki te hōro o Taumārere aua tū mahi hei whakarongo mā te iwi whānui. He wahine tino maru wehi a Mary Tautari ki te hunga hara. Nāna i tohutohu āna tauira ki ngā mahi e pā ana ki te whakahaere whare, 'kia kaha ai te whakapākehā atu i a rātou'.

Nō te mutunga o te tau 1883 ka katia te kura noho kāinga. I tukua he moni tāpiri ki a Mary Tautari hei whakatuwhera i tētahi kura ā-rā mō ngā tamariki wāhine, tāne ngātahi. Tau rawa ki 1901 kua eke kē ki te 29 ngā tamariki i rēhitatia, ā, e ai ki ngā pūrongorongo a ngā kaitirotiro kura, ka pai kē te āhua o te akoako e kitea ana i reira.

He whenua anō ō ngā Tautari i Taumārere, ā, nā rāua i kokoraho tētahi papa tākaro, he whenua e tautohetia ana. I whakaarahia tētahi whare karakia ki reira, ā, ko rāua ngā kaiakiaki matua o taua kaupapa. I tīmata a Mary Tautari ki te mahi hei kaiwhakamāori, hei kaitiaki i te poutāpeta. I tōna taikaumātuatanga ka heke te ora o Hēmi Tautari, ā, nō te 30 o Hūrae 1883 ka mate mai i Kawakawa. E 68 ōna tau. I whakahaeretia e Mary Tautari tana kura ā mate noa ia. I hemo ki Rāwene i te 2 o Hānuere 1906. Kore rawa i whakatuwheratia anō te kura o Taumārere i muri mai i tōna matenga. He whare ngaro te heke i a Hēmi rāua ko Mary.


He whakaaturanga anō

Rārangi pukapuka

    Boese, K. M. Tides of history. [Kawakawa], 1977

    Cowan, J. The New Zealand wars. Vol. 2, The Hauhau wars, 1864--72. Wellington, 1923

    Grey, J. G. His island home. Wellington, 1879

    Obit. [H. Tautari]. New Zealand Herald. 13 Aug. 1883

    Williams, H. The early journals of Henry Williams, 1826--40. Ed. L. M. Rogers. Christchurch, 1961


Me pēnei te tohu i te whārangi:

Steven Oliver. 'Tautari, Hēmi', Dictionary of New Zealand Biography, first published in 1993. Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, https://teara.govt.nz/mi/biographies/2t12/tautari-hemi (accessed 30 March 2024)