Skip to main content
Logo: Te Ara - The Online Encyclopedia of New Zealand. Print all pages now.

Waitoa, Rota

by G. J. Dempsey

Biography

He uri a Waitoa nō ngā matawaka o Ngāti Raukawa, ā, o Ngāti Maru, o Te Arawa hoki. E kīia ana i whānau a ia ki Waitoa e pātata atu rā ki Morrinsville. Ēngari kei te ngaro ngā īngoa o ōna mātua. Ko te whakaaro, nā tētahi o ngā heke a Ngāti Raukawa i te tekau tau atu i 1820, a ia i hari ki Horowhenua. I tohutohu tuatahitia a Waitoa ki te Rongopai e te mihinare o te Rōpū Hāhi Mihinare (Church Missionary Society), e Te Harawira (Octavius Hadfield), i tōna mīhana i Waikanae, ā, ko Waitoa tētahi o ana tauira tuatahi i huri hei Karaitiana. Nō te 17 o Oketopa 1841 a ia i iriirihia ai e Te Harawira, ā, nō taua wā pea tōna tangohanga i a Rota (Lot) hei īngoa mōna. I te haerenga o Pīhopa Herewini (G. A. Selwyn) ki Kapiti i Noema o 1842, ka kite a ia i a Waitoa. Nā Waitoa tonu te hiahia ki te haere tahi me Te Herewini ki Ākarana (Auckland). Mō te 12 tau atu i taua wā rāua ko te pīhopa e noho taupiri ana, ā, e takahoa haere ana.

Nā Te Herewini tonu a Waitoa i whiriwhiri kia akona hei minita. Nō te tau 1843 a ia i haere ai ki te Kāreti o Hoani Te Kaikauhau (St John's College). Nā Herewini te kāreti nei i whakatū ki Waimate i Pēwhairangi (Bay of Islands) i taua tau anō. Nō 1844, ka nekehia te kāreti ki Ākarana. I a Waitoa ngā tūnga o te tūmau me te kaitiaki o ngā kai mō te kāreti. Ka ako nā a ia, ā, riro noa mai i a ia, te tūranga kaiwhakaako o te wāhanga tamariki nohinohi o te kura mō ngā taitama Māori, te karahipi a Aperehama (Abraham Scholarship) me te tūranga katikihi. E kī pēnei ana ngā kōrero mōna, arā, he tangata ngākau tapatahi, he tangata tino kokoi te hinengaro, ā, he tangata hūmarie, aroha ki te tangata. Nō te 10 o Ākuhata 1848, ka moea e ia a Te Rina Hinehuka o Ngāti Porou i te Whare Karakia ake o Hoani Te Kaikauhau (St John's Chapel). He ākonga a Te Rina i te kura a Mākarete Kihirīni (Margaret Kissling) mō ngā kōtiro Māori i Kohimaramara (Kohimarama). Tokotoru ā rāua tamariki: ko Caroline Harriet, ko Wiremu Hēnare, ko Hōne. Ko Hōne, i pērā i tōna pāpā rā, i noho hei minita.

Nā te noho raruraru o te Kāreti o Hoani Te Kaikauhau i te tīmatanga o 1853, ka katia te wāhanga Māori mō te wā poto nei. Nō te 22 o Mei 1853, ka whakawahia a Waitoa i te Whare Karakia o Pāora (St Paul) i Ākarana hei rīkona. Nā tēnei whakawahinga ōna i whakatau te huhua noa atu o te raruraru i tipu ake i waenga i te Rōpū Hāhi Mihinare, i a Te Herewini me te iwi Māori hoki. Ko te momo tohutohu i te Whakapono, me te whakamōhio anō hoki a ētahi, e āta mahi mārika ana a Te Herewini, kia kaua e whakawahia wawetia he Māori, te takenga mai o ngā raruraru nei. Ko Waitoa te Māori tuatahi kia whakawahia ki roto ki te Hāhi Mihinare, ā, nā tēnei whakawahinga anō hoki, i whakanui haere tōna mana i waenga i tōna ake whakaminenga.

Nō muri mai, ka whakatūria a Waitoa hei minita mō te teihana o te Rōpū Hāhi Mihinare i Te Kawakawa (Te Araroa) o Te Tai Rāwhiti. I taua wā, e noho raruraru ana te mīhana i Te Tai Rāwhiti nō te mea e waimeha haere ana te noho pūmau a te tokomaha o ngā Māori ki te Rongopai ki te mīhana hoki. Ki tā ngā mihinare, nā te pāpā ki ngā kai hokohoko me ō rātou wāhi noho i rarua ai te Māori. Nō te korenga i taea e ngā kaiwhakaako Māori te aukati te hunga e whakarere ana i te hāhi, ka whakamutua e te Rōpū Hāhi Mihinare te tuku mihinare atu. Nā te whakatūranga i a Waitoa hei minita i tutuki ai ngā tūmanako, arā, kia riro mā te Māori kua akona hei minita e whakahaere ngā mahi a te mīhana.

Kāore i tino pāmamao rawa atu te raruraru i waenga i te tangata whenua i te wā o te whakatūranga i a Waitoa. He kaha te ātete o Te Houkāmau o Ngāti Porou ki a ia, nō te mea kīhai a ia i pai mā te tangata o tētahi iwi kore take ki ōna nei whakaaro, e tū hei kaiwhakaako, hei kaiārahi mō tōna iwi. E rua ngā whakakorenga a Te Wiremu (William Williams) ki te iriiri i a Te Houkāmau; heoti, taro ake ka iriirihia a ia e Waitoa. Nā Waitoa rāua ko Te Houkāmau i hanga te Whare Karakia o Tīpene (St Stephen) ki Te Araroa, ā, tērā pea nā rāua anō a Pānapa (St Barnabas) i Wharekahika (Hicks Bay) i whakatū. Heoti, he āhua roa tonu te wā kātahi anō ngā Māori ka pai ki tēnei mea, ki te minita Māori.

Nā te rahi o te mīhana me ngā uauatanga e pā ana ki te taha wairua, ki ngā mahi o ia rā hoki, i hokihoki ai a Waitoa ki te Kāreti o Hoani Te Kaikauhau kia kuraina, ā, ki te whakahou anō hoki i tō rāua noho hoahoa ko Te Herewini. I taua wā anō e whakariterite ana a ia i a ia kia whakawahia hei pirihi. I te tau 1858, ka rohea te pīhopatanga o Waiapu kia pūmau ai ngā whakahaere a te hāhi i tērā takiwā. I te whakawahinga a Pīhopa Te Wiremu i a Waitoa i Tūranga (Gisborne) i te 4 o Maehe 1860, ka noho ko ia te pirihi Māori tuatahi kia whakawahia. I mau tonu i a ia te tūranga kaiwhakahaere mō te pāriha o Te Kawakawa. I te matenga o Te Rina Hinehuka, ko 1857 pea te tau, ka moea e ia a Hārata Tiarete o Te Kawakawa, kia puta ko Perepetua (Penepetua rānei) rāua ko Wiremu Iharaira.

E tipu haere ana te raruraru i ngā tau whakamutunga o Waitoa. Ko te take o te pakanga o 1865 i Te Tai Rāwhiti he totohe nō Ngāti Porou ki ngā ture hokohoko whenua a te kāwanatanga me te takarite ki tōna mana. Ā, he kaingākau hoki nō ētahi o rātou ki te tautoko i te Kīngitanga me te Pai Mārire. I ngā tau 1885–86, ko Waitoa tētahi o te tira rangatira whakahirahira o Te Tai Rāwhiti i ātete, ā, i whawhai hoki ki te Kīngitanga me te Pai Mārire. E haere tonu ana āna mahi i taua wā, ēngari, mō tētahi wā poto nei i meatia kia whakarērea e ia te mīhana o Te Kawakawa.

I a Waitoa e haere hōiho ana i 1866 ka wharaina tino kinotia a ia. Nā Herewini te karanga ki a rātou ko tōna whānau kia hoki atu ki Ākarana. I mate atu a Waitoa ki reira i te 22 o Hūrae 1866, ā, i tanumia ki te urupā o Tīpene i Taurarua (Judge's Bay).


He whakaaturanga anō

Rārangi pukapuka

    Evans, J. H. Churchman militant. Wellington, 1964

    Memorial to celebrate the consecration of the church Rota Waitoa for the Wellington Anglican Maori Pastorate. [Wellington, 1989]

    Oliver, W. H. & J. M. Thomson. Challenge and response. [Gisborne], 1971

    Rosevear, W. Waiapu: the story of a diocese. Hamilton, 1960


Me pēnei te tohu i te whārangi:

G. J. Dempsey. 'Waitoa, Rota', Dictionary of New Zealand Biography, first published in 1990. Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, https://teara.govt.nz/mi/biographies/1w2/waitoa-rota (accessed 9 June 2023)